نگاهی بر کتاب «آزادخان افغان» تألیف انجنیر نجیم آزادزوی

چندی قبل آقای انجنیر نجیم آزادزوی یک جلد کتاب «آزادخان افغان، شهریار ایران وفرمان روای آذر بائیجان و کردستان» تالیف خود را برایم فرستاده بودند که درهمینجا ازلطف شان تشکرمیکنم.

بالاخره فرصت میسرشد تا آن کتاب را مرور نمایم.کتاب دارای۲۷۹ً صفحه درپنج بخش  درکاغذ اعلی با قطع وصحافت زیبا وحروف خوانا درماه ثور۱۳۹۰ ( می ۲۰۱۱ )درهزار نسخه در مطبعه میوند در کابل به چاپ رسیده است.زبان کتاب دری روان است ودربرخی موارد ضمن اشتباهات املائی نقل قولهایی بزبان پشتو نیز دارد که ممکن است برای یک خواننده غیرافغان نامفهوم باشد.

این اولین اثری است که دربارۀ آزادخان خان افغان به همت وتلاش یکی از نبیره های  تحصیل کردۀ وبا دانش آن مرد نامی برشتۀ تحریردرآمده است.

آزادخان افغان هرچند درتاریخ افغانستان شخصیت گمنامی است ولی درتاریخ ایران بعداز مرگ نادرشاه افشار،اویکی از چهارتن مدعی سلطنت آن کشوراست .این چهارتن عبارت از احمدخان ابدالی،کریم خان زند، محمدحسن قاجار وآزادخان افغان بودند . این هرچهارتن از جمله رجال نظامی مقرب دولت نادرافشار بودند که گرم وسرد روزگار را در رکاب نادرشاه دیده بودند ورمز رسیدن بقدرت وسلطنت کردن را از نادرشاه افشار آموخته بودند وبعداز مرگ آن فاتح قهار توانستند خود را به پادشاهی برسانند.

احمدخان ابدالی درافغانستان بنیان سلطنت درانی را پایه گذاری کرد و کریم خان زند وآزادخان افغان ومحمدحسن خان قاجار بعداز رقابتهای طولانی وجنگ ها وشکستها وپیروزیها هریکی توانستند مدتی برتخت سلطنت ایران  تکیه زنند.

ازمیان مدعیان سلطنت ایران آزادخان افغان ابتدا توانست توافق سران زبده آزربایجان را حاصل کند وخودرا بحیث پادشاه آزربایجان  درشمال غرب ایران مطرح کند.  سپس با دوبار جنگ با اراکلی شاه گرجستان آنجا را بقلمرو خود در آورد. افزون براین او  پس از نبرد با کریم خان زند وحسن خان قاجار توانست دوبار برسریرسلطنت ایران جلوس کند،  یکبار بجای کریم خان زنددر۱۷۵۲، وباردوم بجای محمدحسن خان قاجاردر۱۷۵۶ برتخت سلطنت دراصفهان جلوس نماید وبنام خود سکه ضرب کند.

با مطالعه این اثر به نظرمیرسد که آزادخان افغان درصدد حیای سلطنت هوتکیان افغان درایران بود ورؤیای تشکیل یک امپراتوری ازایران وافغانستان تا هندوستان را در سر می پرورانید اما  رقبای سیاسی اوکه شب وروز در تلاش نابودی او از ایران بودند مانع رسیدن او به چنین رؤیایی بود.

از مطالعه این کتاب بر می آید که  آزادخان از اندړ غزنی بوده واز روزشمول خود  در اردوی نادرشاه افشاربحیث یک جنگجوی در سال ۱۷۳۸ تا ۱۷۶۰ درمدت ۲۲ سال، یک روز هم از مبارزه با مخالفان دولت نادرشاه وبعد از درگشت نادر از پیکاربرای گرفتن قدرت در ایران دست نگرفته است.

مولف نه تنها در شرح جنګها وپیروزهای ازادخان افغان منابع تاریخی را با دقت بررسی نموده است بلکه درمعرفی رقبا ورجال  موثر ومدعی سلطنت ایران نیزکوتاهی نکرده است.   و در مبارزه با رجال پرقدرت ایرانی است که میتوان به شجاعت ودرایت آزادخان افغان پی برد .

قتل عام افغانها بدستور کریم خان زند:

کریم خان زند باری با چندین هزار جنگجوی افغان که خود را به کریم خان تسلیم داده بودند بعداز احراز سلطنت ایران یک عمل بسیارناجوانمردانه انجام داد وآن عمل این بود که بعداز شکست حسن خان قاجارازدست کریم خان زند، آفغانهای که درلشکر حسن خان بودند خود را دراختیار کریم خان زند قراردادند ومشغول خدمت به دولت اوشدند، ولی کریم خان زند همین که دید رقبای سیاسی او از صحنۀ سیاست کنارزده شده اند یعنی حسن خان قاجارکشته شده وآزادخان افغان به عراق عثمانی پناه برده است، به فرماندهان سپاه خود پیام محرمانه فرستاد تا تمام افغان‌هائى را که در سپاه او خدمت مى‌کردند در روز  نوروز سال ۱۱۷۲ ق به قتل برسانند.بروایت گلشن مراد، دسته‌ اول که حدود چهارهزار بودند در تهران که محل اقامت کريم‌خان بود کشته شدند. در بين کشته‌شدگان سران افغان، مانند اکرم‌خان، ميرک‌خان، معظم و محمدفاروق نيز بودند. دسته دوم را زکى‌خان همزمان در سمنان يکجا جمع کرد و ۱۹۰۰ نفر را کشت. فرمانده اين عده موسوم به شيرعلى‌خان چون شيعى مذهب بود نجات يافت. دسته سوم که قرار بود به‌وسيلهٔ ندرخان قتل عام شوند به‌علت فاش شدن موضوع و عدم لياقت وي، به سرپرستى زمان خان به استرآباد گريختند و هنگام طغيان رفيع‌خان قاجار دردسرهائى ايجاد کردند. در شهرهاى ديگر ايران مانند کاشان، قم، يزد، اصفهان و گيلان نيز افاغنه قتل عام شدند (گلشن مراد؛ ص۱۱۶-۱۱۷ و تاريخ منتظم ناصري؛ ج۲، ص ۳۰۵)  بنا به نوشته گلستانه روز عيد نوروز در تمام ايران نه هزار نفر افغان کشته شدند و ثروت آنان از طرف مأموران دولتى ضبط گرديد. (مجمل‌التواريخ پس از نادر؛ ص ۳۲۲).(دوسندفوق را آقای غلجای مققیم ایران ازکتب متذکره نقل کرده وبرای من فرستاده بودند)

این کار کریم خان زند بطورصریح یک جنایت بشری ویک لکه ننگ بدامن آن زعیم معروف ایران

بشمار میرود.زیرا افغانهای مقیم ایران دیگر خود را به کریم خان زند تسلیم کرده بودند ورعایای ایران شمرده میشدند ولی بنابر تشویشی که کریم خان زند از پیوستن آنها به آزادخان افغان داشت، وآنرا خطری برای سلطنت خود فکر میکرد ،دست به یک جنایت شرم آورزد. وهفت تا هشت هزارافغانی که در سپاه کریم خان مشغول خدمت بودند در روز نوروز  1172/21جنوری 1757بدست سپاهیان ایرانی قتل عام شدند .(آزادزوی، آزادخان افغان،ص250-252)

دعوت کریم خان زنداز آزادخان افغان برای بازگشت به شیراز:

  آزادخان افغان پس از آخرین نبردخودبرای تصرف آذربایجان وناکامی دراین نبرد از مبارزه بخاطرقدرت دست گرفت و به گرجستان پناه برد (1760) وازطرف شاه گرجستان هراکلی که خواهرش زن آزادخان بود باخوشی استقبال شد وبا احترام وعزت بزندگی خود ادامه میداد.مگردرسال ۱۷۶۲  کریم خان زند که هنوزهم معناً از جانب آزادخان افغان نا آرام بود نامه ای به شاه گرجستان فرستاد ودرنامه از آزادخان دعوت کرده بود که  به شیراز برگردد وتعهدمیکند تا در رعایت حال آزادخان از هیچگونه آسایش دریغ نورزد . آزادخان این دعوت را پذیرفت وبه شیراز برگشت  وتا آخرعمر درسایۀ  عنایت والطاف کریم خان زند زیست ودرسال ۱۷۸۱درشیراز چشم ازجهان فروبست.(آزادزوی، آزادخان افغان، ص267-265)

مورخان ایرانی ، چون محمدهاشم آصف در رستم التواریخ وگلستانه در مجمع التواریخ  وصاحب گلشن امارت،که معاصرین ازادخان افغان بوده اند از روش حکومت داری او که  توأم با عدالت وسلوک بدون تعصب  با رعایای شیعه مذهبش بود  نکته های جالبی تعریف کرده اند که خواندن آن نکات باعث تعجب خواننده میگردد.

مولف رستم التواریخ در مورد عدل وانصاف آزادخان چنین می گوید: “عالیجاه آزادخان سلطانی بود با عدل و انصاف و در احکام بسیار دقیق وغوررس و مو شکاف و بصیر و رؤف و عطُوف و خوش سیرت و خوب صورت و فراخ حوصله و در ریاست صاحب حسن سیاست بوده و اخلاق حسنه آداب مستحسنه در وی جمع بوده و در حلم و وقار بی نظیر بوده است….»[رستم التواریخ، ، ص۲۵۸] آزادخان افغان،ص۲۷۱)

نویسنده دیگری بنام نامی اصفهانی نوشته است:«آزادخان افغان برهمه امیران نامبردار زمان کریم خان برتری داشت.او همچنان درشیراز پایتخت زندیان می زیست تا اینکه دوسال بعداز مرگ وکیل(کریم خان زند)درسال ۱۱۹۵ هجری / 1781درگذشت.» (آزادخان افغان،ص۲۶۷)

آزادخان افغان  درایران مدت ۱۰ سال (از۱۷۵۱ تا ۱۷۶۰)  یکی از رجال مطرح در تعیین سرنوشت

سلطنت ایران بود ودرتاریخ آن کشور نقش قابل ذکری ایفانموده و توانسته نام نیکی ازخود در تاریخ بجا بگذارد .

 شرح حال ونبردها و پیروزیها وشکست های آزادخان افغان درکتاب « آزادخان افغان» از قلم انجنیر نجیم آزادزوی خواننده را با یکی از رجال قابل افتخار افغانستان آشنا میکند.

در این کتاب وسایرهمه منابع عهدزندیه واواخرعهد صفویه از عدالت پیشگی وعدم تعصب آزاد خان نسبت به اهل تشیع درایران حکایت دارند که نشانگر  شیوۀ حکومتداری عدالت محور این شخصیت

نظامی وسیاسی افغان است. این اقدامات او برای افغانها مایه افتخارپنداشته میشود ومی باید که از او بحیث یک فرزند اصیل افغان تقدیربعمل آید بخصوص که دربیرون از جغرافیای  افغانستان یعنی درسرزمین ایران به چنین موفقیتهای دست یافته است.به این لحاظ نسل جوان افغان حق دارند تا از رجال سیاسی ونظامی تاریخی خود چی در داخل کشوروچی در بیرون از مرزهای فعلی کشور آگاه شوند وبه آنهای که مصدرکارهای نیکی شده اند ارج و احترام بگذارد.

برای مولف محترم جناب انجنیر نجیم آزادزوی موفقیتهای بیشتری در راه زنده کردن مفاخر تاریخی کشور آرزو دارم.

6/12/ 2025

پایان

تاریخ بیهقی وحکایت هدیۀ شگفت انگیز والی خراسان  به هارون الرشید

زموږ انګلیسي ویبپاڼه: