دستاوردهای دیپلماتیک و پیغام ستراتیژیک: طرز دید در حال تحول افغانستان در قبال پاکستان

تصمیم‌های اخیر افغانستان در حوزه منابع آبی، از جمله تصویب اصولی یک طرح بزرگ انتقال آب، باید در چارچوب تشدید تشنجات با پاکستان، گشایش دیپلماتیک با هند و ستراتیژی وسیعتر منطقه‌ای افغانستان ارزیابی شود. این تحولات نشان می‌دهد که سیاست آب به‌طور روزافزون با موضعگیری جیوپولیتیکی گره خورده و دیگر صرفاً به‌عنوان پلانگذاری فنی داخلی تلقی نمی‌شود.

افزایش فشارهای پاکستان و تشنجات سرحدی

در سال گذشته، پاکستان طرزالعمل تهاجمی‌تر در قبال افغانستان اتخاذ کرده است. اسلام‌آباد به‌صورت یک‌جانبه گذرگاه‌های کلیدی سرحدی، از جمله مسیرهای عمده تجاری در امتداد خط دیورند، را مسدود کرده که باعث اختلال در تجارت و تحمیل مصارف هنگفت اقتصادی بر اقتصادی در  افغانستان شده است. این بسته‌شدن‌ها در کابل غالباً به‌عنوان عکس العمل‌های سیاسی به تشنجات امنیتی و برخورد های سرحدی تفسیر شده‌اند. مقام‌های افغان از افزایش تقابل‌های نظامی در امتداد خط دیورند خبر داده‌اند که به شکل‌گیری فضای بی‌اعتمادی و بی‌ثباتی دامن زده است.

پعواقب دیپلماتیک: توافق دوحه ۲۰۲۵و اهرم افغانستان

در اواخر اکتبر ۲۰۲۵، افغانستان و پاکستان با میانجی‌گری قطر و ترکیه در دوحه توافق آتش‌بس امضا کردند؛ نتیجه‌ای که در منطقه به‌طور گسترده به‌عنوان موفقیت دیپلماتیک برای موضع مذاکره‌ای افغانستان تلقی شد. رهبران افغان توانستند متنی را به‌دست آورند که در آن به‌صراحت از خط دیورند به‌عنوان مرز بین‌المللی یاد نشده بود؛ نتیجه‌ای که افغانستان آن را منطبق با موضع دیرینه خود می‌داند مبنی بر این‌که تعیین سرحد باید به اراده مردم منطقه واگذار شود، نه به معاهدات تحمیلی دوران استعمار. این پیروزی معنایی در داخل افغانستان و منطقه به‌عنوان موفقیتی دیپلماتیک تمثیل ازعکس العمل و روش و جایگاه دولت را در سطح داخلی و بین‌المللی در یک محیط دوجانبه پراز تشنج تقویت کرده است.

تعامل ستراتیژیک هند و کمک‌های بشردوستانه

هم‌زمان با تشدید تشنجات با پاکستان، هند تعامل خود با افغانستان را توسعه داده و خود را به‌عنوان شریک ستراتیژیک معرفی کرده است. گشایش دیپلماتیک دهلی‌نو، از جمله میزبانی رسمی از وزیر خارجه افغانستان، و کمک‌های قابل توجه بشردوستانه ـ شامل بیش از ۱۶ تُن تجهیزات طبی و تحویل ۲۰ آمبولانس مجهز ـ نه‌تنها نیازهای حیاتی بخش صحت را پاسخ داده، بلکه نقش هند را به‌عنوان بازیگر خارجی حامی در زمانی برجسته ساخته که اقدامات پاکستان به‌عنوان فشارآمیز تلقی شده است. این تلاش‌ها نمای سیاسی نیز دارد: جایی که پاکستان دسترسی‌ها را محدود و تشنجات را افزایش داده، هند به‌صورت ملموس در توسعه عمومی و همکاری سرمایه‌گذاری کرده است.

انتقال آب کنر–درونته: اقدام فنی، پیام ستراتیژیک

در ۱۶ دسامبر ۲۰۲۵، کمیته تخنیکی کمیسیون اقتصادی افغانستان به‌طور اصولی طرح انتقال آب از دریای کنر به حوزه بند درونته در ولایت ننگرهار را با هدف کاهش کمبود آب زراعتی در شرق افغانستان تصویب کرد. این تصمیم برای تصویب نهایی به کمیسیون اقتصادی ارجاع شد و نشان‌دهنده شتاب اصولی در پشت تصمیم‌های مهم اداره آب است.

هرچند توجیه فوری این طرح بر کمک به زراعت و توسعه داخلی تأکید دارد، پروژه انتقال کنر–درونته در نمای وسیعتر از ابتکارات آب نقاط بلند قرار می‌گیرد که می‌تواند عواقب بر نقاط پائین برای پاکستان داشته باشد. دریای کنر که در نهایت به سیستم‌های آبیاری ولایت خیبرپختونخوا پاکستان می‌ریزد، پیش‌تر نیز کانون بحث‌های سیاست آبی افغانستان بوده است؛ از جمله طرح‌های ساخت بند و احتمال انحراف آب.

دیپلماسی آب، فقدان معاهده و وسیله فشار ستراتیژیک

عامل محوری در تفسیر جیوپولیتیکی این اقدامات، عدم تقارن حقوقی و اصولی است. افغانستان و پاکستان فاقد معاهده رسمی اداره آب هستند؛ برخلاف هند و پاکستان که پیش‌تر جریان‌های رودخانه‌ای را ذیل «معاهده آب‌های سند» ـ پیش از تعلیق اخیر آن ـ اداره می‌کردند. نبود هرگونه توافق الزام‌آور آبی میان افغانستان و پاکستان، به کابل اختیار وسیع یک‌جانبه بر آب‌های ماورای سرحدات می‌دهد؛ انعطافی که اسلام‌آباد به‌سختی می‌تواند از طریق تعاملات  حقوقی با آن مقابله کند.

این فقدان تعهدات معاهده‌ای بدان معناست که تصمیم‌هایی مانند انتقال کنر–درونته، پروژه‌های ذخیره‌سازی آب مناطق بالا یا انحراف‌های آینده، بر اساس پلان  داخلی اتخاذ می‌شوند نه چارچوب‌های مذاکره‌شده. در نتیجه، پروژه‌های آبی افغانستان می‌توانند بدون مشورت رسمی یا تعاملات حل اختلاف با پاکستان اجرا شوند و سیاست آب را به حوزه‌ای با عواقب مستقیم جیوستراتژیک ارتقا دهند.

تلاقی مسیرهای ستراتیژیک

هم‌زمانی این ابعاد، شکاف روز افزونی را میان نحوه تعامل افغانستان با پاکستان و همسویی آن با هند برجسته می‌کند:

۱. اقدامات فشارآمیز سرحدی و امنیتی پاکستان بی‌اعتمادی را تشدید کرده و افغانستان را به جست‌وجوی هم‌پیمانی‌های ستراتیژیک دیگر سوق داده است.
۲. تعامل سیاسی، بشردوستانه و توسعه‌ای هند نفوذ این کشور را در کابل، در مقطعی از تشنجات شدید دوجانبه میان افغانستان و پاکستان، تقویت کرده است.
۳. سیاست مستقل آب افغانستان، از جمله ابتکار کنر–درونته، خارج از هر چارچوب معاهده‌ای عمل می‌کند و ظرفیت اثرگذاری سرحدی را افزایش می‌دهد.

در مجموع، این جریان نشان می‌دهد که سیاست آبی افغانستان کمتر یک موضوع زیربنایی داخلی و بیشتر جزئی از تجدید ستراتیژی منطقه‌ای وسیعتر است. با پیشبرد پروژه‌های آب در مناطق بلند بدون رضایت پاکستان یا قیوداصولی، افغانستان ـ چه آگاهانه و چه در عکس العمل به فشارهای بیرونی ـ وسیله فشار خود را تقویت کرده و به موضع هند در سیاست‌های مناقشه‌برانگیز آب نزدیک‌تر می‌شود.

عواقب برای ثبات منطقه‌ای

ادغام اداره آب در دیپلماسی پرمخاطره و تشنجات امنیتی، نشانه تغییری معنادار در جیوپولیتیک جنوب آسیا است. آب که پیش‌تر عمدتاً به‌عنوان مشکل فنی یا  انکشافات محلی تلقی می‌شد، اکنون به ابزاری برای اعمال نفوذ بین‌الدولی بدل شده است. پاکستان اکنون با فشارهای هم‌زمانی روبه‌روست: چارچوب معاهده‌ای معلق با هند و همسایه حاکم بر مناطق بلند آب بدون قید و بند در افغانستان.

برای افغانستان، اعمال کنترول بر منابع آبی هم بیانگر تأکید بر حاکمیت است و هم موقعیت ستراتیژیک. برای هند، تعامل با افغانستان نفوذ این کشور را گسترش می‌دهد و نقش منطقه‌ای پاکستان را چلنج می‌دهد. برای پاکستان، فشارهای ترکیبی ناشی از سیاست آبی بلندآب و وخامت روابط امنیتی، آینده از قبل  دشوارِ کمبود منابع و رقابت سیاسی را پیچیده‌تر می‌کند.

در این چارچوب، آخرین اقدامات اداره آب افغانستان ـ از جمله تصویب رسمیِ اصولیِ پروژه انتقال کنر–درونته ـ نباید به‌عنوان تصمیم‌های اداریِ منفرد تحلیل شوند، بلکه باید آن‌ها را بخشی از یک موضع‌گیری ستراتیژیک وسیعتر دانست که تحت تأثیر هم‌پیمانی‌های در حال تغییر و اولویت‌های مناقشه‌برانگیز منطقه‌ای شکل گرفته است.

هنر بالاتر از هنرمند: استاد خلیلی استاد ناشناس و شاه شجاع

زموږ انګلیسي ویبپاڼه: