په نبوي دور کې دصحابیاتو سیاسي او اداري واک ته یوہ کتنه او معاصر درسونه

بسم الله الرحمن الرحیم

په معاصرو ټولنو کې د ښځو ونډه په عامه چارو کې تل د پراخې مناظرې او بحث سرچینه پاتې شوې . دا بحث پخپله لمنه کې دوه متضادې ډلې رانغاړي چې یوه یې سخت دریځه کسان دي چې په کلکه د ښځو سیاسي او څارنیز ګډون ردوي، او بله ډله هغه کسان دي چې په داسې لارو چارو یې د ونډې غوښتنه کوي چې ممکن زموږ د سیمه‌ییزو کلتوري او اخلاقي ارزښتونو سره ټکر ولري.
سره له دې وېش او اختلافاتو، د اسلام لومړنی تاریخ د دولت په سیاسي او اداري مشرۍ کې د ښځو د اغېزناکې ونډې قوي او تاریخي سند وړاندې کوي. د اسلام د لومړني نسل صحابیات، په ځانګړې توګه هغه ښځې چې د “حسبې” ستره دنده یې پر غاړه درلوده لکه سَمراء بنت نُهَیک او شِفاء بنت عبدالله د ښځو د پیاوړتیا او د لوړو حکومتي او څارنیزو مسؤلیتونو د منلو بې سارې بیلګې دي.
د دوی د تجربې مطالعه یوازې د تاریخي پېښو د ثبت لپاره نه ده، بلکې د معاصرې پیاوړتیا لپاره د پراخو او عملي درسونو یو محکم بنسټ جوړوي؛ هغه پیاوړتیا چې باید د وړتیا او لوړو اخلاقي ارزښتونو په متوازن چوکاټ کې پر مخ لاړ‎ہ شي.
لومړی د بنسټیزو مفاهیمو شننه
د صحابیاتو د ځایګي او رول د دقیق درک لپاره، لاندې اساسي مفاهیم باید وپېژندل شي:
١-سیاسي او اداري مشرۍ: په ټولنه او اقتصاد کې د نظم د ساتنې او د دولت د پرېکړو په جوړولو او پلي کولو کې اغېزناک ګډون، او له شخصي دایرو څخه د عامه چارو مدیریت ته ورتګ.
٢-لومړنی نسل (الرعیل الأول): هغو لومړنیو مسلمانانو ته اشاره کوي چې په مستقیم ډول د پیغمبر ﷺ سره ملتیا کړې او پرې یې ایمان راوړی دی.
٣-حسبه: په اسلامي اداري نظام کې یو رسمي حکومتي دنده ده، چې د لوړې څارنې او تفتیش حیثیت لري. موخه یې د بازارونو څارنه، د غلو او درغلۍ مخنیوی، او د معاملاتو د روڼتیا تضمین دی. د حسبې او فردي امر بالمعروف توپیر په دې کې دی چې حسبه رسمي حکومتي دنده ده او د مجازات کولو واک لري.
٤-معاصره پیاوړتیا (التمكين المعاصر): د نن ورځې په بنسټونو کې ښځو ته د لوړو مشرتابه او څارنیزو دندو د منلو فرصتونه ورکول، په داسې حال کې چې د کاري وړتیا او اصالت لرونکو ارزښتونو ترمنځ توازن خوندي وي.

دوهم: په عامه اداره او اجرائیوي واک کې د مخکښو صحابیاتو ونډه
د ښځینه اداري او سیاسي مشرۍ بېلګې په هغو صحابیاتو کې څرګندې دي چې مستقیم دولتي دندې او اجرائیوي واکونه یې لرل:
سمراء بنت نُهَیک الاسدیه د پیغمبر ﷺ په دوره کې یوه له هغو مخکښو صحابیاتو څخه وه چې د رسمي اداري او څارنیزو دندو د ترسره کولو وړتیا یې په څرګنده توګه ښودلې وه. د نبوي فرمان په اساس، هغې د حسبې دنده پر غاړه درلوده، چې په مدینې کې د بازارونو څارنه، د توکو کیفیت ارزونه، د ترازونو روڼتیا تضمین، او د معاملاتو د شفافیت ساتل یې په غاړه درلودل. د دې دندې پر مهال، سمراء د قاطعیت، عدالت، او دقیقې څارنې له اصولو کار اخیست، چې د هغې وړتیاوې او د اجرائیوي واک د سم مدیریت مهارتونه یې څرګند کړل. ټاکنه یې د ښځو د وړتیاوو او اجرائیوي وړتیاوو لپاره د نبوي اعتماد یو څرګند او تاریخي مثال ګڼل کېږي، چې د ښځو د سیاسي او اداري ونډې په معاصر مطالعاتو کې یو ارزښتناک بنسټ جوړوي
شِفاء بنت عبدالله د لومړني اسلامي نسل یوه مخکښه صحابیه وه چې په رسمي اداري او څارنیزو چارو کې یې د ښځو وړتیاوې څرګندې کړې. هغې د دوهم خلیفه عمر بن الخطاب رضی الله عنه له لوري د مدینې په بازارونو د څارنې دنده ترلاسه کړه د بازارونواو د سوداګریزو چارو تنظیول.

دا چې د دولت له لوړ مقام څخه د ښځو په وړتیا رسمي اعتراف ګڼل کېږي. د هغې مسؤلیتونه د توکو د کیفیت ارزونه، د ترازو او وزنونو سمون، د معاملاتو شفافیت، او د غلو او درغلۍ مخنیوی شامل وو. شِفاء د خپلو دندو د ترسره کولو لپاره اجرائیوي واک درلود، چې د قانون نقض کونکو سره د مناسب چلند د عملي کولو وړتیا یې تضمینوله. د عدالت، قاطعیت او دقیقې څارنې اصولو ساتل یې د ټولنې په منځ کې د باور فضا رامنځته کړه او د ښځو د سیاسي او اداري صلاحیتونو لپاره یو تاریخي او ارزښتناک مثال پاتې شو.

١-أسماء بنت أبي بکر رضي الله عنها

رول: د هجرت په مهال د امت د ساتنې لپاره مهمه مرسته وکړه، او د دښمنانو پر وړاندې یې د زړورتيا، هوښيارۍ او خپلواک دريځ بېلګه وړاندې کړه.

ونډه: د لوژستيک چارو منظم تنظیم یې پر غاړه واخيست، د مهاجرينو او ټولنې د امنيت ساتنه یې تضمين کړه، د لارې د خوندیتوب او د اړتياوو د عادلانه وېش مسئولیت یې سمبال کړ، او په دې توګه يې د نوې اسلامي ټولنې او دولت په دفاع او ټينګښت کې مستقيمه او اغېزمنه ونډه ترسره کړه

٢-الشفاء بنت عبد الله بن عبد شمس

رول: د عمر بن الخطاب رضي الله عنه په خلافت کې د حِسبة دندې او د بازارونو د څار مسؤليت ور په غاړه وو.

ونډه: د بازار د چارو منظم څار، د توکو د کيفيت او بیو کنټرول، د سوداګرۍ د شرعي اصولو پلې کول، او د خلکو د حقونو ساتنه يې د هغې د اداري وړتيا، عدالت غوښتنې او ټولنيز مسووليت روښانه نښه وه

٣-سمية رضي الله عنها

رول: د اسلام لومړۍ شهیده وه، او د نوې اسلامي ټولنې د دفاع په ډګر کې یې فعاله ونډه لرله.

ونډه: د ښځې زړورتيا، د دین لپاره د ځان قربانۍ، او د مبارزې د پوره چمتووالي داسې بېلګه یې وړاندې کړه چې د ښځو د ثبات، ريښتيني ايمان او نه ستړې کېدونکې مبارزې يوه څرګنده او بې سارې نمونه ګڼل کېږي.

٤-الخنساء تماضر بنت عمرو

رول: د بې ساري زړورتيا او قربانۍ بېلګه یې وړاندې کړه، حتّی خپل ماشومان يې د خداى په لار کې شهيدان کړل.
ونډه: د ايمان، وفادارۍ او د دين لپاره د هر ډول قربانۍ روښانه نمونه يې وړاندې کړه، چې د ښځې پياوړتيا، صبر او صداقت په بشپړ او ښکاره ډول انځوروي.

دریم: د اسلامي فقهې له لیدلوري په سیاسي عمل کې د ښځو ګډون
د اسلامي نصوصو او فقهي مناهجو پر بنسټ، په قرآن کريم او صحيح سنت کې هېڅ داسې صريح دليل نشته چې ښځه دې له سیاسي ونډې، عامه دندو او اداري مسئولیتونو څخه محرومه کړي. د نصوصو عموم، د تکليف په احکامو کې د ښځې او سړي برابري، او د لومړني اسلامي نسل تجربې په څرګند ډول څرګندوي چې ښځه د عامه چارو له فعال ګډون څخه نه منع کېږي.

فقهاوو د صحابیاتو د عملي سنت او تاریخي شواهدو پر اساس تأکيد کړی چې د ښځې سیاسي او اداري ونډه جائزة ده. دا عملي سیره ـ چې د نبوي ﷺ له زمانې تر خلفای راشدینو پورې دوام لري ـ د فقهي استدلال بنسټیز اصل ګڼل کېږي؛ ځکه چې «سنتُ الخلفاءِ الراشدين» د امت د اتفاقي منهج یوه معتبره سرچينه ده.

د نبوي ﷺ او راشده خلافت په دوره کې ښځو په بیلابیلو اجرايي، اداري او ټولنیزو برخو کې فعاله ونډه درلوده:

د بازارونو څارنه او حِسبة،
د عامه چارو مشوره او سياسي رأيې ورکول،
د مالي او لوژستیکي چارو تنظیم،
د عملي ستراتیژیو او دفاعي پرېکړو ملاتړ،
او د امت د امنیت او ټولنیز نظم په ټینګښت کې مشارکت.

ځینې فقها، لکه ابن حزم الظاهري، د ښځو د عامو ولایتونو (الولايات العامّة) د منلو جواز په څرګنده توګه تائيدوي. د دوی استدلال دا دی چې شریعت په اصل کې د جنس پر اساس د سیاسي مسئولیتونو د منع کوم نص نلري، او د لومړني اسلامي نسل د ښځو تجربه په څرګند ډول ښيي چې ښځې د نبوي ﷺ او خلفای راشدینو په واکمنه دوره کې په سیاسي، اداري او عامه چارو کې فعاله ونډه لرله. نو ځکه، په اصولي لحاظ «الأصل الإباحة» او «عموم التکليف» د ښځو د سیاسي ونډې جواز تاییدوي، او د منع هېڅ قطعي دلیل نه شته.
د دې اصل له مخې، ښځې کولی شي د حکومت ملاتړ، د شورا غړیتوب، د وزارتونو دندو منل، او ځینې قضایي دندې (غیر د حدودو په چارو کې) ترسره کړي. دا نظریه څرګندوي چې د اسلامي فقهې له نظره د ښځې وړتیاوې د جنسیت پر اساس نه، بلکې د وړتیا، علم، عدالت او اخلاقو پر اساس ارزول کېږي. د لومړني اسلامي نسل د ښځو تجربې د معاصرې ټولنې لپاره یو عملي او تاریخي بنسټ جوړوي، چې ښځو ته د لوړو مشرتابه، اجرائیوي او څارنیزو دندو منلو لپاره د شرعي ملاتړ او مشروعیت ضمانت ورکوي..

څلورم: په بحرانونو کې ستراتیژیکه مشرۍ او قاطعة پرېکړه
أم سلمه رضي الله عنها د لومړني اسلامي نسل له معتبرو او مخکښو صحابياتو څخه وه، چې د رسول الله ﷺ د وفادارو مشاورینو په ډله کې یې ځانګړی او دروند مقام درلود. د صلح حدیبیې په پېښه کې، چې مسلمانان له یو سخت سیاسي کړکېچ او رواني فشار سره مخ وو، أم سلمه رضي الله عنها د حالاتو په دقیق تحلیل، عاقلانه بصیرت او ژور درک سره داسې اغېزمنه مشوره ورکړه چې د بحران د حل په بدلولو کې یې بنسټیز رول ولوباوه.
هغې رسول الله ﷺ ته د تړون د شرایطو د منلو او د مسلمانانو د رواني فشار د کمولو لپاره یوه ستراتیژیکه، عملي او نرم‌افزاره لار وړاندې کړه. د هغې مشوره نه یوازې د مسلمانانو د اطاعت، نظم او ثبات سبب شوه، بلکې د هغه وخت یو پېچلی سیاسي بحران یې د هوښیارې تصمیم‌نیونې له لارې د بریا فرصت ته واړاوه. دا پرېکړه وروسته د اسلامي دعوت د پراختیا او د مکې د فتحې لپاره بنسټیزه مرحله وګرځېده.
د أم سلمه رضي الله عنها د فکري ژورتیا، سیاسي درک، د وضعیت دقیق تحلیل، او د بحران د مدیریت بې‌سارې وړتیا دا حقیقت څرګندوي چې ښځه په اسلامي تاریخ کې نه یوازې د کورني او ټولنیز تربیت برخه ده، بلکې په ستراتېژیکو سیاسي پرېکړو، مشورتي پروسو او د امت د بحران مدیریت کې هم فعال، اغېزمن او ټاکونکی رول لوبولی شي.
د هغې دا تاریخي مشوره د ښځو د سیاسي ونډې، صلاحیت، او مشورتي اهلیت لپاره په اسلامي تمدن کې یو روښانه، مستند او دوامدار مثال دی. دا پېښه معاصرې رهبري ته دا درس ورکوي چې ښکاره لید، ژور بصیرت، نرم‌افزاره مدیریت او د خلکو د رواني حالت درک هغه عناصر دي چې له اجتهاد او مشورې سره یوځای د بحرانونو حقیقي حل رامنځته کوي
درسونه:
ښځې یوازې د نظریاتو ورکولو پورې محدودې نه دي، بلکې د ستراتیژیک پلان جوړولو، د خلکو د ملاتړ راټولولو، او د بحران په شرایطو کې د تصمیم نیونې کې هم مؤثره ونډه لري.
د سیاسي او ټولنیزو ستونزو حل یوازې د پوځي ځواک یا فشار په کارولو محدود نه دی؛ د هوښیارۍ، مشورې، ستراتیژیک فکر، او مدیریت په مرسته هم بریالی کېدای شي.
ښځې په اجرائیوي او اداري چارو کې
د عمر بن الخطاب رضي الله عنه په دوره کې ځینې ښځې د حسبة دندې او د بازارونو د څار مسؤلیت درلود، د بازار د چارو منظم تنظیم، د توکو کیفیت او بیو کنټرول، او د خلکو د حقونو ساتنه یې د ښځو اداري وړتیا څرګنده کړه.
په هجرت کې، ښځې د امت د ساتنې، د مهاجرینو د امنیت تضمین، د لوژستیکي چارو تنظیم، او د ستراتیژیکو پرېکړو کې فعاله ونډه لرله. د دې ونډو مثالونه ښيي چې ښځې کولای شي د ټولنې په دفاع او د اسلامي دولت په پیاوړتیا کې مستقیمه ونډه ولري.
د ښځو مشرۍ وروسته دورې بېلګې
1. الخیزران (عباسي دوره):
د المهدي او زامنو واکمنۍ پر مهال په دولتي چارو کې پراخ نفوذ درلود، د وزیرانو ټاکنه او دولتي پروژو څارنه یې وکړه.
2. زبیده (هارون الرشید مېرمن): د مالي او اداري چارو په پروژو کې فعال رول درلود، په ځانګړي توګه د اوبو رسونې او ښار جوړونې په برخه کې.
3. شجرة الدر (ایوبي او مملوکي دوره): په مصر کې د دولت سیاسي اداره پر غاړه واخیسته، د پوځ مدیریت او سیاسي بحرانونو حل یې ترسره کړ.
دا بېلګې څرګندوي چې ښځې کولای شي په سیاسي مشرۍ کې تر ټولو لوړ مقامونه ولوبوي.
أساسي درسونه:
ښځې باید په مشرۍ کې بشپړ ګډون ولري.
د تصمیم نیولو او پلان جوړونې په چارو کې د ښځو وړتیا باید ومنل شي.
د مشرۍ عملي بڼه باید د عصر اړتیاوو، عامه ګټو، او فقهي اجتهاد سره همغږې وي.
په دې توګه، د اسلامي تاریخ صحابیات او وروسته بېلګې د معاصرې مشرۍ، ټولنیزې اصلاح، او پیاوړتیا لپاره عملي، ستراتیژیک او الهام بښونکي درسونه وړاندې کوي.
پایله:
تاریخي تجربه او معاصر درسونه
د لومړني اسلامي نسل او وروسته دورو تجربې ښئيي چې ښځې په سیاسي، اداري، او ټولنیزو چارو کې ستراتیژیک رول لوبولی شي، د بحرانونو مدیریت کې مؤثره پرېکړې وکړي، او د ټولیزې پیاوړتیا چوکاټ پراخه عملي کړي.
د صحابیاتو د سیاسي او اداري ونډې لپاره یو لنډ او جامع جدول:
صحابیه (شخصیت)
دندې / رول
د اجرائیوي واک ډول
اغېز / یادونه
سمراء بنت نُهَیک الاسدیه
د حسبې دنده او د بازارونو څارنه
مستقیم اجرائیوي واک د توکو کیفیت او د ترازونو روڼتیا تضمین
د ښځو وړتیاوو ته د نبوي اعتماد بې ساري مثال
شِفاء بنت عبدالله
د مدینې د بازارونو څارنه
د خلیفه عمر رضی الله عنه له لوري ټاکنه
د دولت له لوړ واک څخه د ښځو پر وړتیا سیاسي اعتراف
اُم سلمه رضي الله عنها
مشوره ورکول په حُدیبیې کې
ستراتیژیکه مشوره په بحران کې
د سیاسي او رواني بحرانونو حل کې اغېزناکه ونډه
عائشة رضي الله عنها
مشرۍ او سیاسي ګډون
د جَمَل په پېښه کې رهبري
ښځه کولی شي په سیاسي مخالفت او اصلاحاتو کې پرېکړه کونکی رول ولري
أسماء بنت أبي بکر رضي الله عنها
د هجرت په مهال ملي امنیت او لوژستیک مدیریت
د پټ ملي امنیت ساتنه او توزیع
د ستراتېژیکي پلان او مدیریت وړتیا ښودنه
الخیزران
نفوذ په عباسي دوره کې
دولتي چارې د میړه او زامنو تر واک لاندې د ښځو دوامداره ونډه په لوړو اداري چارو کې
زبيدة
مالي او اداري څارنه
د عامه پروژو څارنه
د اداري وړتیا او مالي څارنې غوره مثال
شجرة الدر
حکمراني پر تخت مصر
د دولت سیاسي اداره
د ښځې بشپړ مشرۍ او دولتي مدیریت وړتیا
________

دکتور عبید الله برھاني
کلیفورنیا- امریکا

ستراتیژیک مشرتابه او تمدني بصیرت

زموږ انګلیسي ویبپاڼه: