افسانه ها و وقایع تاریخی: مطالعه نمونه افسانه و واقعیت های ترور لیاقت علی خان

در این مقطع زمانی که احساسات عمیق است و خاصتا در همین مطبوعات افغانی خارج از افغانستان نوشتن و نشر در مورد اشخاصی چون نادر خان و خلیلی وغیره با عکس العمل های احساساتی و قهر آمیز روبرومیشوند، لازم به یاد آوری است که بهتر است تاریخ را از نظر اسناد معتبر و منطقی تحلیل و تفسیر کنیم . مقاله ذیل یک نمونه تحلیل و تفسیر است .

زنده شدن یک افسانه در دوران تشنجات نو
در یک مصاحبه اخیر با ژورنالیست رحمان بُنیری، استاد پیشین پوهنتون کابل، اسماعیل یون، دربارۀ تصادمات سرحدی تازه میان افغانستان و پاکستان و اظهارات توهین‌آمیز صدراعظم و وزیر دفاع پاکستان در برابر افغانستان مورد پرسش قرار گرفت.
در جریان مصاحبه، یون داستانی را بازگو کرد که به گفتۀ او، نمونه‌ای از دشمنی‌های دیرینه میان دو کشور بود. او گفت که در سال ۱۹۵۱، صدراعظم وقت پاکستان، لیاقت علی خان، در جریان یک نطق عمومی به افغانستان توهین کرد. در میان جمعیت، به ادعای یون، شخصی به نام سید اکبر ځـدران همراه با پسر نوجوانش در صف هفدهم نشسته بود. او افزود که آن مرد، خشمگین از سخنان لیاقت، گفت: «من این مردی را که به افغانستان دشنام می‌دهد، می‌کُشم»، سپس به پیش رفت و فیرکرد.
این روایت احساسی و دراماتیک به‌سرعت در مطبوعات دست‌به‌دست شد و مورد استقبال بسیاری قرار گرفت. اما با آن‌که شنیدنی است، حقیقت ندارد. این روایت، افسانه است، و تمام شواهد تاریخی موجود آن را رد می‌کنند.

اسناد تاریخی: او حتی فرصت توهین کردن نداشت
بر بنیاد دوسیه‌های رسمی پولیس، گزارش شاهدان عینی، و اسناد  منتشرشده در مطبوعات، لیاقت علی خان در شانزدهم اکتوبر ۱۹۵۱ در باغ کمپنی (که اکنون باغ لیاقت نام دارد) در راولپندی ترور شد.
او تازه سخنرانی‌اش را آغاز کرده بود که دو فیر در میان جمعیت طنین انداخت. آرشیف رادیو آخرین کلمات او را چنین ثبت کرده است:
«برادران ملت…..»
در همان لحظه‌ها، دو مرمی بر سینه‌اش اصابت کرد. هیچ مکثی، هیچ واکنشی، و هیچ توهینی در میان نبود.
قاتل، سید اکبر ځـدران ، تبعۀ افغانستان و از قوم ځـدران ، در صف اول نشسته بود، در بخشی که برای افسران ادارۀ استخبارات (CID) اختصاص یافته بود، نه در صف هفدهم چنان‌که یون ادعا کرده است. او تنها بود، در فاصلۀ نزدیک، و پیش از هرگونه گفت‌وگویی فیر کرد. چند لحظه بعد، پولیس او را در محل کشت، و بدین‌گونه، تحقیق در همان‌جا پایان یافت.

افسانه در برابر واقعیت

روایت «صف هفدهم» حتی در برابر کمترین بررسی از هم می‌پاشد. این حکایت، بدوباره نویسی فولکلوریکِ یک واقعۀ سیاسی است که در آن ریشه‌های واقعی با تخیل درآمیخته تا یک ترور سیاسی به‌صورت افسانۀ انتقام قومی بازگو شود.

راز واقعی: چه کسانی می‌خواستند لیاقت علی خان را از میان بردارند؟
حقیقت پشت قتل لیاقت علی خان، بسیار تاریک‌تر و سیاسی‌تر از یک قصۀ انتقام است.
تا سال ۱۹۵۱، لیاقت به یک رهبر نیرومند ملکی تبدیل شده بود در حالی‌که پاکستان پس از مرگ جناح به‌سوی سلطۀ عسکری و حکومتداران حرفوی سوق داده می‌شد. او از دموکراسی پارلمانی، حاکمیت غیرنظامی و اصلاحات اقتصادی حمایت می‌کرد – اموری که قدرت تشکیلات امنیتی تازه به قدرت رسیده را تهدید می‌کرد.
در سطح بین‌المللی، او سیاست خارجی پاکستان را به‌سوی استقلال بیشتر هدایت می‌کرد. او می‌خواست میان واشنگتن و مسکو توازن ایجاد کند و حتی دعوت اتحاد شوروی را برای دیدار رسمی در سال ۱۹۴۹ پذیرفت ، اقدامی که برای دیپلومات‌های غربی و محافل محلی وابسته به غرب، زنگ خطر بود.
به بیان ساده، لیاقت علی خان برای قوت های داخلی و خارجی بیش از حد مستقل بود.
وقتی کشته شد، قاتل فوراً خاموش گردانیده شد. هیچ تحقیقاتی از وی انجام نشد، اسناد مهم ناپدید گردید، و تحقیق از هم پاشید. تا امروز هیچ‌کس پاسخگو شناخته نشده و پرسش اصلی ، که واقعاً چه کسانی خواستند او کشته شود ، بی‌پاسخ مانده است.

چرا افسانه‌ها زنده می‌مانند وقتی حقیقت پنهان می‌شود
افسانه‌ها معمولاً در جایی رشد می‌کنند که مدارک تاریخی از میان رفته باشد. روایت «افغان انتقام‌جو» دقیقاً به این دلیل دوام یافته که تحقیق رسمی هیچ‌گاه روشنی نیاورد. این افسانه، پاسخ ساده و احساسی برای رویدادی فراهم می‌کند که در واقع، ریشه در بازی‌های قدرت، مداخلۀ خارجی و دسیسه‌های اداری داشت.
برای افغان‌ها، این داستان به افسانۀ غرور و انتقام ملی بدل شد. برای پاکستانی‌ها، راهی بود تا مسئولیت داخلی را پنهان کنند. برای هر دو، آسان‌تر از آن بود که با حقیقت ناراحت‌کننده روبه‌رو شوند: این‌که مرگ لیاقت علی خان نتیجۀ خیانت سیاسی بود، نه توهین شخصی.

درسی برای عصر دیجیتال
یاد آوری دوباره این افسانه از سوی استاد یون، در بستر تشنجات جدید میان کابل و اسلام‌آباد، یادآور این واقعیت است که چگونه اسطوره‌های تاریخی برای توجیه بحران‌های امروزی دوباره زنده می‌شوند. اما تاریخ به مدرک نیاز دارد، نه پژواک.
با تکرار افسانه‌های بی‌سند، ما خطر فراموشی اصل ماجرا را می‌پذیریم: این‌که نصدراعظم بنیان‌گذار پاکستان نه به‌دست خشم یک افغان، بلکه به‌واسطۀ شبکۀ پیچیدۀ قوت های داخلی و خارجی که استقلال او را تهدید می‌دیدند، از میان برداشته شد.

نتیجه‌گیری: حقیقت در برابر افسانه
ترور لیاقت علی خان هنوز یکی از رازهای  باقیمانده آسیای جنوبی است. اما یک حقیقت مسلم است: در آن روز او به به افغانستان توهین نکرد؛ پیش از آن‌که مجال سخن یافت، کشته شد.
تراژدی مرگ او در انتقام خیالی قبیلوی نهفته نیست، بلکه در واقعیت تلخی است که نخستین رهبر ملکی پاکستان در چهارراه قدرت، سیاست، و رقابت جهانی قربانی شد.
تا زمانی‌که این حقایق پذیرفته نشوند، افسانه‌ها جای تاریخ را خواهند گرفت، و پرسش‌های اساسی همچنان بی‌پاسخ باقی خواهند ماند.

بازی سطرنج جدید واشنگتن: چگونه رئیس‌جمهور ترمپ و جنرالان پاکستان بازی بزرگ را دوبار می نویسند

  Donate Here