فیلسوف هنا آرنت، واقعیت‌های افغانستان، و محدودیت‌های فلسفه اخلاقی غربی

 مفکوره‌های سیاسی هنا آرنت فیلسوف بخصوص نظریه جنجال‌برانگیز او در مورد «ابتذال شر»—موجب بحث‌ها و جنجال‌های فراوانی شده است. ادعای او مبنی بر اینکه آدولف آیشمن، یکی از طراحان اصلی هولوکاست، نه یک دیو شیطانی بلکه یک مامور بی‌فکر و کسالت‌آور بوده، هنوز هم خشم و عکس العمل های فلسفی زیادی را برمی‌انگیزد. اما آنچه از این هم نگران‌کننده‌تر است، دیدگاه آرنت نسبت به «شوراهای یهودی» (Judenräte) است، که آنان را به‌طور ضمنی متهم به همکاری با نازی‌ها می‌کرد. منتقدان او را نه‌تنها به سرزنش قربانیان، بلکه به داشتن تعصب آشکار اروپامحور متهم می‌کنند، تعصبی که یهودیان سفاردی و اروپای شرقی را به‌عنوان افرادی فرهنگی پایین‌تر به حاشیه می‌رانَد.

این کمبود ‌ها صرفاً بحث‌های نظری نیستند. زمانی که چارچوب فکری آرنت به زمینه‌های غیرغربی مانند افغانستان تطبیق داده می‌شود،جایی که اقوامی چون پشتون‌ها اغلب با واصطلاحاتی چون «کوه‌نشین‌های بی‌تمدن» از دید شرق‌شناسانه تحقیر می‌شوند ، این نظریات نه تنها نامرتبط بلکه خطرناک می‌شوند. اگر بدون دقت اعمال گردند، اندیشه‌های آرنت می‌توانند مسئولیت را از دوش عاملان قدرت بردارند و درک نادرستی از وضعیت اخلاقی کسانی ارائه دهند که در زیر فشار و اجبار عمل می‌کنند.

۱. ابتذال شر و قضیه اسدالله سروری: انتزاعی خطرناک

اسدالله سروری، رئیس اداره استخبارات وحشتناک افغانستان (AGSA) در دوران کوتاه حکومت کمونیستی خلق (۱۳۵۷–۱۳۵۸)، مسئول دستگیری‌های وسیع، شکنجه و اعدام‌های غیرقانونی بود. او در افغانستان به‌عنوان جنایت‌کار جنگی شناخته می‌شود. با این حال، برخی به شکل خطرناکی نظریه «ابتذال شر» آرنت را در مورد افرادی مانند سروری به‌کار می‌گیرند و او را به‌عنوان ماموری تصویر می‌کنند که در ماشین ایدئولوژیک گیر افتاده و بدون نیت شریرانه عمل کرده است.

اما این برداشت نه‌تنها از نظر اخلاقی مشکوک است، بلکه از نظر فکری نیز غیرصادقانه است. استدلال اصلی آرنت بر این بود که آیشمن فاقد توان تفکر اخلاقی بود. اما سروری نه یک مامور پائین رتبه بلکه یک معمار وحشت بود—تحصیل‌کرده، متعهد ایدئولوژیک، و فعال در سازمان‌دهی سرکوب دولتی. گفتن این‌که جنایات او «پیش‌پاافتاده» بودند، به‌معنای کوچک ‌انگاشتن عامدانه‌بودن خشونت‌های او است.

از سوی دیگر، اعمال نظریه آرنت بر افغانستان—کشوری که دهه‌ها قربانی دست‌کاری‌های خارجی و رژیم‌های ایدیولوژیک خشونت‌بار بوده—واقعیت‌های پیچیده محلی را ساده‌سازی می‌کند. این کار، اعمال اخلاقی افغان‌ها را با انتزاع فلسفی اروپایی جایگزین می‌کند. آنچه شاید برای نقد بیوروکراسی توتالیتریزم مدرن در آلمان نازی مفید بوده، در جوامع پس ازاستعماری‌ای که با زخم تاریخی و گسست اخلاقی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، زیان‌بار است.

۲. از شورای یهودی تا جرگه‌ها: بدفهمی در مورد هم‌دستی و اجبار

جنجالی‌ترین قضاوت آرنت ارزیابی سرد و بی‌احساس او از شوراهای یهودی بود؛ او تلویحاً ادعا کرد که همکاری این شوراها باعث تسهیل هولوکاست شد. این ارزیابی اجبار فراگیری را که این شوراها با آن روبه‌رو بودند، نادیده گرفت. او از این غافل ماند که تصمیمات آن‌ها در سایه‌ی تهدید به نابودی اتخاذ می‌شد. بسیاری از مفکران یهودی، بخصوص اآن های که سابقه غیرآلمانی و غیرغربی دارند او را به نادیده‌گرفتن واقعیت‌های زندگی در وحشت توتالیتریزم متهم کردند.

در افغانستان، این نابینایی صدای آشنای دارد. از همکاران شوروی گرفته تا واسطه‌های طالبان و رهبران قومی که بین جنگ‌سالاران و اشغالگران خارجی گیر افتاده‌اند، بسیاری از افغان‌ها زیر فشار شدید عمل کرده‌اند. در چنین شرایطی، شفافیت اخلاقی یک تجمل محسوب می‌شود. بزرگان قومی که با قوای شوروی یا بعداً با قوای امریکایی مذاکره کردند، اغلب در تلاش برای جلوگیری از کشتار یا قحطی بودند.

اما متفکران لبرال غربی، بخصوص آنان که در چارچوب‌هایی چون آرنت غرق‌اند، اغلب این تصمیمات را شکست‌های اخلاقی می‌پندارند. اقوام به‌عنوان خائن یا بدوی تصویر می‌شوند، نه بازیگران خردمندی که در یک اقتصاد سیاسی تراژیکِ برای بقای خود و قوم وقبیله نقش ایفا می‌کنند. مقایسه این طرز دید با برداشت نادرست آرنت از یهودیان غیراروپایی تصادفی نیست؛ این مسئله نشان می‌دهد که برتری طرز دید به اصطلاح روشنفکران فکری می‌تواند به ابزاری برای حذف فرهنگی تبدیل شود.

۳. شرق‌شناسی در فلسفه: تعصبات پنهان آرنت

طرز دید برتری نگر به اصطلاح روشنفکرانه مخفی آرنت که یهودیان غربیِ همگون‌شده را بر همتایان شرقی یا سفاردی‌شان ترجیح می‌دهد انعکاسی است از جریان وسیع در تفکر غربی : یعنی تمایل به جهانی‌سازی مودل های اروپامحور در حالی که مردمان غیراروپایی را یا قربانی و یا همکار می‌بیند، و به‌ندرت به‌عنوان سوژه‌های کامل اخلاقی.

این دقیقاً همان برخوردی است که با بسیاری از پشتون‌های افغان در تصور جهانی و منطقه ای می‌شود. پشتون ها با عنوان های چون «قبیله‌ای»، «بی‌تمدن» یا «خشونت‌طلب» و بی فرهنگ یا فرهنگ تکامل نیافته ( دعوی و تمسخر حساب شده بر ضد پته خزانه )معرفی می‌شوند، و رفتارهایشان نه بر اساس تاریخ بلکه از منظر بیماری‌شناسی تفسیر می‌گردد. مقاومت آنان در برابر مداخلات خارجی یا تحمیل‌های ایدئولوژیک، چه از سوی شوروی، چه امریکا و چه دولت‌های مرکزی افغانستان را اعمال ستراتژیک یا اصول‌مدارانه ندانسته ، بلکه آنرا غرایز ابتدایی تعبیر می‌کنند.

اگر چارچوب آرنت چنین مودل های را دوباره تولید می‌کند، پس باید به‌شدت مورد نقد قرار گیرد. کار او، با وجود قدرتش در محکوم‌کردن توتالیتریزم، قادر نیست با طرز دید اخلاقی مردمان مستعمره‌شده و اشغال‌شده مجادله کند . سکوت او در مورد سلسله‌مراتب نژادی، و تعصبات ضمنی‌اش، قدرت نظریه‌اش را در زمینه‌های خارج از اروپا تضعیف می‌کند.

نتیجه‌گیری: بازپس‌گیری روایت اخلاقی

برداشت از آرنت در افغانستان بدون نقد، به‌معنای پذیرش قطب‌نمای اخلاقی‌ای معیوب است. گرچه بینش او مبنی بر اینکه شر می‌تواند بیوروکراتیک باشد معتبر است، اما این نمی‌تواند برای تطهیر جنایات ایدئولوژیک افرادی چون سروری به‌کار رود، و نه می‌توان با آن ستراتیژی های بقا و تصمیم‌گیری اقوام افغان را به‌درستی سنجید. دیدگاه اخلاقی افغانستان که از تهاجم‌های خارجی، جنگ داخلی، و تاب‌آوری فرهنگی شکل گرفته ضرورت به مودل های دارد که پیچیدگی را به رسمیت بشناسند، بدون آن‌که به انتزاع یا تحقیر فرهنگی روی آورند.

پس وظیفه این است که آرنت را بدون تعصب و ساده‌انگاری نخوانیم، بلکه محدودیت‌های او را مورد سوال قرار بدهیم و در این راه، عزت و شأن کسانی را که تصمیم‌هایشان نه از روی بی‌فکری، بلکه در سایه‌ی سنگین تاریخ گرفته شده‌اند، بازگردانیم.

ازهم پاشیدن تخیل قدرت: نگاهی انتقادی به شکست جمهوری اسلامی