د ځان او جهان پیژندلو لپاره د انسان وړتیاوې

موږ نړۍ او خپل ځان څنګه پېژنو؟: د نړۍ او خپل ځان د پېژندلو پوښتنه یوه ژوره او مهمه موضوع ده چې له پېړیو راهیسې فیلسوفان، ساینسپوهان، او عرفا یې په اړه فکر کوي. راځئ چې دا موضوع په څو برخو وڅېړو:

د نړۍ او ځان پېژندلو موجودې لارې کومې دي؟ موږ نړۍ او خپل ځان له لاندې لارو پېژنو:

الف. حواس  او د حواسو له لارې تجربوي پوهه(Senses and Empirical Knowledge)

په لومړي ګام کې موږ د پنځو دودیزو حواسو په وسیله له فزیکي نړۍ سره اړیکي ټینګوو:

د لیدو حس، چې رڼا او رنګونه کشفوي، د اورېدو حس، چې د غږ څپې درک کوي، د بویولو حس، چې په هوا کې د کیمیاوي موادو د بوی پېژندنه کوي، د خوند حس، چې د خوړو او څښاک د کیمیاوي موادو توپیر کوي؛ او په پای کې د لمس حس، چې فشار، تودوخه، او سطحه احساسوي.

د انسان دا حواس بنسټیز او ډېر مهم دي، خو د ځان او کایناو د پوره پېزندلو لپاره کافي نه دي، او ډېر محدود دي، دومره محدود چې که خپل هر حس له نورو ژوندیو موجوداتو سره پرتله کړو، داسې ژوندی موجود به وي چې تر موږ یې دغه مربوط حس په مراتبو پیاوړی وي.

د دې محدودیت د جبران لپاره انسان د خپلو نورو وړتیاوو پر مټ وسایل جوړ کړي دي چې تقریباً تر بل هر پېژندل شوي ژوندي موجود یې وړتیا زیاته شوې ده. د انسان د حواسو طبیعي وړتیا، له نورو ژوندیو موجوداتو سره پرتله او د وسایلو پر بنسټ د انسان اضافي وړتیا په لاندې ډول تریح کوو:

لیدل (Vision): د انسان سترګې د ۳۸۰ څخه تر ۷۰۰ نانومیټره رڼا څپې ویني، او شاوخوا تر ۵ کیلومتره فاصلې شیان ګوري. عقاب د انسان په پرتله له ۴ تر ۸ ځله قوي لید لري، او تر ۲ مایله پورې خپل ښکار ویني. انسان د تلسکوپونو لکه هابل او جیمز ویب په وسیله، تر ۹۴ بیلیونه نوري کلونو پورې د کایناتو د پراختیا څارنه کوي.

اورېدل(Hearing) : انسان له ۲۰ څخه تر ۲۰,۰۰۰ هرټز پورې، خو فیل تر انسان د ۱۰ چنده ټیټې فریکونسۍ غږونه، او سپی تر انسان شاوخوا ۴ چنده ټیټې فریکونسۍ غږونه اورېدلای شي. ډولفین خپل د اکولوکېشن ځواک کاروي او په اوبو کې له څو کیلومتره پورې لیرې غږونه دقیق حس کولی شي، چې د اورېدو وړتیا یې له ۲۰ هرتز څخه تر شاوخوا ۱۵۰,۰۰۰ هرټز پورې غږونه رانغاړي. انسان د الټراسونډ او انفراساونډ ټکنالوژۍ په مرسته له ۲۰ هرتز څخه ټیټ او له ۲۰,۰۰۰ حتی تر ۱۰۰ میګاهرټز څخه هم لوړ پورته غږونه ثبتوي.

خوند یا ذایقه (Taste): د انسان ژبه د پنځه اساسي خوندونو (خوږ، تریخ، مالګین، تریو، او umami توپیر کولی شي. په مقابل کې پتنګ (butterfly) د خپلو پښو په وسیله تر ۱۵۰۰۰ پورې مختلف خوندونه احساسولی شي. انسان د برقي وسایلو او ډیجیټل خوند سینسرونو په مرسته د غذا د مالیکولي تحلیل پر اساس د ۱۰۰۰ مختلفو خوندونو توپیر کوي (پدې برخه کې لا انسان د وسایلو په زور هم تر پتنګ وروسته دی).

لمس (Touch): انسان د فشار، تودوخې، یخوالي او درد حس کوي. اختاپوس (octopus) تر انسان پیاوړی لمس لري، او په خوله کې یې زرګونه حسونکي حجرې دي چې په دقیقه توګه د شیانو جوړښت او ترکیب احساسوي. البته انسان د فشاري سینسرونو په واسطه د نانوګرامونو په اندازه فشار حس کوي، او د تودوخې سینسرونو په واسطه په دقیق ډول تودوخه ثبتوي.

بوي (Smell): انسان تر ۱۰,۰۰۰ زیات بویونه حس کوي، او زیاتره بوي د یادونو او احساساتو سره تړلي وي. پیشو تر انسان ۴۰ ځله د بوی قوي حس لري، پیشوګان د بویولو ۲۰۰ میلیونه حجرې لري. انسان د برقي شامي حجرو له لارې د PPM (په میلیون کې یوه برخه) او PPB (په بیلیون کې بوه برخه) اندازې ګازونه او زهرجن مواد کشفوي.

توازن (Balance) : انسان کولی شي تر ۲-۳ درجې زاویې پورې خپل توازن وساتي. پتنګ او الوتونکي د خپلو ځانګړو جوړښتونو او د ژیروسکوپي حسونو په مرسته تر انسان په توازن کې زیات پیاوړي دي، او د الوتلو پر مهال د ډېر دقیق توازن ساتلو توان لري. البته انسان د ژیروسکوپونو او اکسیلرومیټرونو په مرسته په مایکرو درجو د دقیق توازن اندازه ساتلی شي، چې د بې پیلوټه الوتکو او موبایلونو په وسایلو کې کارول کېږي.

وخت (زماني حس)، د برښنايي څپو درک، د حرکت او عضلاتو ځواک، د زغم وړتیا، وزن جګول، مسیر او لوری پېژندل او نورې ډېرې وړتیاوې هم شته چې په نورو ژوندیو موجوداتو کې ځینې تر انسان پکې پیاوړي دي، چې په مربوطو برخو کې به ورته اشارې وشي.

 لدې څرګندیږي چې موږ د حواسو په وسیله په زیاتو شیانو نه شو پوهیدای. د حواسو په مرستندویه وسایل موږ د خپلو نورو وړتیاوو په زور کشف کړي دي. له دې معلومه شوه چې انساني حواس د ځان او کایناتو د پېژندلو کې کافي نه دي او موږ نورې وړتیاوې لرو، چې دا کمزوري مو جبرانوي. د دغو وړتیاوو ځینې یې دا دي:

 

ب. ځانخبري يا Introspection (Self-awareness)

موږ د داخلي تفکر له لارې خپل ځان پېژنو: د خپلو فکرونو، احساساتو، او غوښتنو تحلیل کوو، ‎پخپل موجودیت ډاډمنیږو (“زه فکر کوم، نو زه یم” – دکارت)، او د خپلو شخصي تجربو او هویت درک کوو.

 

ج. عقل او منطق (منطقي پوهه) Reason and Logic (Rational Knowledge)

زموږ د تجریدي فکر کولو او عقل وړتیا موږ ته اجازه راکوي چې: د حواسو له لارې اخستل شوي معلومات تحلیل کړو، منطقي نتیجې ترې حاصلې کړو، او ستونزو ته حل لارې ومومو.

 

د. حافظه او تجربه Memory and Experience:

د تېر تجربو ذخیره زموږ سره مرسته کوي چې اوسنی حالت تفسیر کړو او راتلونکي حالات اټکل کړو.

 

و. له دودیزو پنځو حواسو پرته نور حواس:

څېړونکو او فیلسوفانو داسې نور حواس هم پېژندلي چې زموږ پوهه پراخوي:

یو. فزیولوژیکي حواس:  د بدن د موقعیت او حرکت احساس Proprioception)) ، د توازن حس (Equilibrioception) ، چې د داخلي غوږ په واسطه ساتل کېږي،  د درد احساس (Nociception)،  د ګرموالي او یخنۍ احساس(Thermoception) ،  د داخلي حالتونو درک (Interoception)، لکه لوږه، تنده، یا د زړه ضربان  حسول.

دوه. نازک (عرفاني یا فلسفي) حواس:(Subtle, Speculative or Mystical Senses)  

درې. نور حواس: ځینې نظریې د فزیکي نړۍ هاخوا مسایلو د درک لپاره لاندې حواس وړاندیزوي:

• غریزي یا فطري پوهه: Intuition یوه داسې ناڅاپي پوهه یا “د زړه احساس” چې له شعوري دلیل پرته درک کېږي.
• روحاني بصیرت: Spiritual Insight د مذهبي یا عرفاني تجربو په وسیله، د یوه لوړ او ستر حقیقت مستقیم درک.
• اضافي حسي ادراک Extrasensory Perception (ESP) : د وړاندوینې، د فکرونو لوستلو، یا د لیرې پېښو د درک خبرتیاوې.

 

هـ. د پوهې نورې سرچینې کومې دي؟

د حواسو سربېره، ځینې نورې لارې هم د پوهې په ترلاسه کولو کې مرسته کوي:

یو. د نورو تجربه کړې یا تر لاسه کړې پوهه : Knowledge Through Testimony د کتابونو، شفاهي دودونو، ښوونکيو، او نورو کارپوهانو له تجربو زده کړه، چې موږ ته هغه معلومات راکوي چې موږ یې په خپله نه شو لیدلی.

دوه. تصور او تخلیق  Imagination and Creativity: موږ د تصور له لارې نظریات جوړوو، امکانات انځورو، او نوې پوهه رامنځته کوو (لکه هنر، ادبیات، او علمي فرضیې).

درې. علمي څېړنه  Scientific Inquiry:علمي میتود د مشاهدې، تجربې، او نظري جوړښت په وسیله په منظمه توګه حقایق کشفوي.

 

د. وحی او ایمان  Revelation and Faith: د مذهبي او روحاني لارو پیروان باور لري چې الهي وحی یا ایمان د پوهې یوه ځانګړې سرچینه ده چې د ظاهري تجربوي یا مروجې منطقي پوهې ورهاخوا ده.

هـ. ګډه پوهه (کلتور او دود) Collective Knowledge (Culture and Tradition) د ټولنې ګډ عقل او حکمت، لکه دودونه، اخلاق، او نورمونه نورو ته انتقالېږي.

 

و. د پوهې د بېلابېلو سرچینو یوځای کول Integrating Different Sources of Knowledge:

د انساني پوهې د ټولو سرچینو د یوځای کولو له لارې انساني مدغمه شوې یا ټولشموله پوهه منځته راځي: تجربوي پوهه په فزیکي حواسو ولاړه ده، منطقي فکر حسي معلومات تنظیموي او تفسیروي، فطري پوهه او ځاني ژوره کتنه انسان ته د ژورو حقیقتونو بصیرت ورکوي، او کلتوري او روحاني پوهه په ټولو کې معنا او په لوړه سطحه لارښوونې او ارزښتونه شاملوي.

ځینې فیلسوفان او څېړونکي د فزیکي نړۍ هاخوا د ادراک لپاره دا مفکورې وړاندې کوي، چې دیني او عرفاني تجربې یې د روحاني بصیرت تر نوم لاندې تفسیر کوي.

عمومي نظر

که څه هم پنځه حواس د نړۍ د پوهېدو بنسټیزه برخه ده، خو زموږ پوهه تر دې ډېره پراخه ده. د نورو حواسو، عقل، تجربې، او کلتوري یا روحاني پوهې له لارې موږ د نړۍ او ځان په باب پیچلې، جامع او څو اړخیزه لیدنه او پوهه ترلاسه کوو، چې دا ډول جامع نظر موږ ته تر یوې اندازې د مادي او معنوي حقیقتونو د درک وړتیا راکوي.

د روغتیایي ژوند دود لنډ لارښود

د دعوت رسنیز مرکز ملاتړ وکړئ
له موږ سره د مرستې همدا وخت دی. هره مرسته، که لږه وي یا ډیره، زموږ رسنیز کارونه او هڅې پیاوړی کوي، زموږ راتلونکی ساتي او زموږ د لا ښه خدمت زمینه برابروي. د دعوت رسنیز مرکز سره د لږ تر لږه $/10 ډالر یا په ډیرې مرستې کولو ملاتړ وکړئ. دا ستاسو یوازې یوه دقیقه وخت نیسي. او هم کولی شئ هره میاشت له موږ سره منظمه مرسته وکړئ. مننه

DNB Bank AC # 0530 2294668 :د دعوت بانکي پته 
 NO15 0530 2294 668: له ناروې بهر د نړیوالو تادیاتو حساب
Vipps: #557320 : د ویپس شمېره 

  Donate Here