یو لنډ نظر: علامه افغان سيد جمال الدین ، اصلاح غوښتونکی او د بیدارۍ مخکښ

په نولسمه او شلمه پېړۍ کې، اسلامي نړۍ له سیاسي، ټولنیزو او فکري ستونزو سره مخ وه. د استعماري قدرتونو نفوذ، داخلي کمزوري، او د علمي رکود له امله مسلمان ملتونه له وروسته پاتې والي سره لاس او ګرېوان وو. په دغه بحراني حالت کې، سید جمال الدین افغاني د اسلامي بیدارۍ یوه مهمه څېره وګرځېد. هغه د فکري، سیاسي او ټولنیزو اصلاحاتو لپاره مبارزه وکړه، د اسلامي هویت د ساتنې ترڅنګ یې د علم او عصري پرمختګونو د منلو نظریه وړاندې کړه .
د سید جمال الدین ژوند او زده کړې سید جمال الدین افغاني په ۱۸۳۸ زېږديز کال د افغانستان د كنر به اسد اباد و زېږېد. د کوچني والي راهیسې یې د اسلامي علومو زده کړه وکړه او د فارس، هند، عثماني خلافت، مصر او اروپا په سفرونو کې یې خپل فکري او سیاسي تجربې وغځولې. د ده فکري افکار د اسلامي نړۍ د اصلاح لپاره یو نوي پړاو ته ورسیدل، او هغه د مسلمانانو تر منځ د وحدت او فکري ازادۍ لپاره هڅې وکړې .

فکري اصلاحات او د افغاني نظریات سید جمال الدین افغاني د اسلامي نړۍ د بیدارۍ او پرمختګ لپاره یو لړ مهم نظریات وړاندې کړل، چې لاندې برخې یې مهمې دي:
سید جمال الدین افغانۍ د هغو مفکرینو له ډلې و چې د مسلمانانو تر منځ د یووالي ضرورت یې مطرح کړ تر څو د استعمار او سیاسي ستونزو سره مبارزه وکړي. که څه هم افغانۍ کوم ځانګړی حرکت نه و جوړ کړی، خو د هغه افکار د مختلفو آزادي غوښتونکو خوځښتونو لپاره الهام ورکونکي و. هغه د ګډې همکارۍ او ټولیزو اصلاحاتو اهمیت ته اشاره وکړه

د افغانۍ د مسلمانانو د یووالي بلنه د ګڼ شمېر مفکرینو او اسلامي رهبرانو لپاره هڅونه وه، چې په ګډه د استعمار او استبدادي رژیمونو پر وړاندې مبارزه وکړي. هغه باور درلود چې د سیاسي، دیني او ټولنیزو اصلاحاتو لپاره باید د اسلامي ارزښتونو ته بیرته مراجعه وشي.

په مصر کې د اصلاحاتو خوځښتونه: په مصر کې د افغانۍ افکار د “نهضه” خوځښت لکه د شیخ محمد عبده په څېر مفکرانو ته الهام ورکړ. عبده باور درلود چې د اسلامي امت فکري بیا نوي کولو ته اړتیا ده، او د دیني نصوصو دودیز تفسیر ته د عقل د کارولو اړتیا لیده.

په هند کې د اصلاحاتو خوځښتونه: په هند کې، په ځانګړې توګه د بنګال په سیمه کې، د افغانۍ د افکارو اغیزه څرګنده وه. د شیخ احمد خان په څېر مفکرین د افغانۍ د افکارو پراساس باور درلود چې اسلام د عصري کولو سره هیڅ تضاد نلري.

په ترکیه کې د اصلاحاتو خوځښتونه: په ترکیه کې، د افغانۍ افکار د “ترکۍ ځوانانو” خوځښت ته الهام ورکړ، چې د داخلي او خارجي ستونزو د حل لپاره د سیاسي او نظامي اصلاحاتو ضرورت ته یې اشاره وکړه.

دیني اصلاحات: افغاني باور درلود چې اسلام یوازې یو مذهبي سیستم نه دی، بلکې یو ټولنیز او سیاسي نظام هم دی. هغه پر دې ټینګار کاوه چې دین باید د مسلمانانو د پرمختګ وسیله وي، نه د وروسته پاتې والي لامل
عصري علوم او عقلانیت: افغاني مسلمانان هڅول چې عصري علوم زده کړي، علمي فکر ته وده ورکړي، او د عقل او تجربې له لارې خپلې ستونزې حل کړي .

سیاسي استقلال او د استعمار ضد مبارزه: هغه د لوېدیځ استعمار سخت مخالف و او باور یې درلود چې اسلامي نړۍ باید له بهرني تسلط څخه ځان خلاص کړي. د همدې لپاره یې د سیاسي ازادۍ، ملي یووالي، او د قوي حکومتدارۍ نظریه وړاندې کړه شي د اسلامي امت یووالی: افغاني هڅه وکړه چې د اسلامي نړۍ ترمنځ موجود اختلافات کم کړي او د وحدت پر اصل یې ټینګار وکړ، تر څو مسلمانان د یو ځواکمن ملت په توګه راڅرګند شي.
د استبداد ضد دریځ: افغاني د مستبدو حکومتونو مخالفت وکړ او باور یې درلود چې استبداد د ملتونو د پرمختګ مخه نیسي. هغه مسلمانان وهڅول چې د عادلانه او مشورتي حکومت لپاره کار وکړي د عثماني خلافت بحران او اصلاحاتي اړتیاوې په هغه وخت کې عثماني امپراتورۍ له جدي بحرانونو سره مخ وه. د استبدادي واکمنۍ، د بهرني نفوذ، او د داخلي فکري رکود له امله، دغه ستره امپراتوري کمزورې شوه. سید جمال الدین افغاني د اسلامي سیاسي فکر د اصلاح لپاره هڅه وکړه، څو مسلمانان د شورا او عدالت پر اصولو ولاړ حکومتونه جوړ کړي.
د افغاني د افکارو عصري تطبیق نن ورځ د سید جمال الدین افغاني نظریات لا هم ارزښت لري. د اسلامي نړۍ سیاسي، ټولنیزې او اقتصادي ستونزې د ده د افکارو د بیا کتنې اړتیا څرګندوي. د علم، فکري ازادۍ، اسلامي وحدت، او د عصري علومو منل، هغه عناصر دي چې د مسلمانانو د پرمختګ لپاره حیاتي ارزښت لرى.
پایله :
سید جمال الدین افغاني د اسلامي نړۍ د فکري بیدارۍ او اصلاحاتو یو ستر استازی و. د هغه نظریات نه یوازې د خپل وخت لپاره ارزښتناک وو، بلکې د ننني عصر لپاره هم مهم درسونه لري. د اسلامي نړۍ د پرمختګ لپاره، د ده افکار د عملي کولو وړ دي، ترڅو مسلمان ملتونه له وروسته پاتې والي څخه خلاص شي او د علم، اتحاد او عدالت پر بنسټ یو روښانه راتلونکی ولري.

سید جمال الدین افغاني د اسلامي نړۍ په فکري تاریخ کې یوه ستره څېره وه، چې د اصلاحاتو په لاره کې یې بې ساري هڅې وکړې. د هغه فکر، چې د علم، فکري آزادۍ، او اسلامي هویت پر بنسټ ولاړ و، لا هم د نن ورځې مسلمانانو لپاره د غور او تفکر یوه مهمه سرچینه ده.

افغانستان، د ټولو دیني، سیاسي، ټولنیزو او اقتصادي برخو کې د بیا رغونې او اصلاحاتو ته اړتیا لري، په ځانګړي توګه په فکري برخه کې. دا هدف د نړیوال اصلاحګر سید جمال الدین افغاني د افکارو له لارې ترلاسه کېدای شي، چې د اسلامي نړۍ د بیدارۍ لپاره یې یو نه هېرېدونکی میراث پرېښی دی.

د بنی ساعده سقیفه: سیاسي تحلیل او ستراتیژیکي زده کړې