مروری برزندگی امیردوست محمدخان (قسمت سوم)

 مروری برزندگی امیردوست محمدخان

(قسمت سوم)

 اتحادمثلث علیه امیر دوست محمدخان

پس از آنکه سفیر روسیه ويکوويچ پيام قيصر روسيه را به امير دوست محمدخان در کابل پيش کرد، براى انگليس ها اين سرخوردگى دست داد که روس ها در ديپلوماسى خود از آنها پیشی گرفته و اينک بدنبالۀ نفوذ خود بر دولت قاجاری، امراى قندهار و کابل را نيز متحد خود ساخته و ممکن است با فتح هرات از جانب فارس، قندهار نيز در دست فارس قرار گيرد و آنگاه متصرفات بريتانيا در هندوستان از طريق کابل و قندهار مورد تهديد و حمله قرار خواهد گرفت.

شکست ماموریت الکساندر برنس به معنی آن بود که انگلیس ها نتوانسته بودند از طریق دپلوماسی آرام به شرایطی دست یابند که نفوذ وتسلط بلا مانع وقطعی آنها را در افغانستان تأمین نماید وبنابرین به سرعت شیوۀ قهر آمیز ونظامی را به کارگرفتند.

در بهار سال 1838  مشاورین ویسرای هند نقل معاهده یی را که در 1832 بین شاه شجاه ورنجیت سنگ عقد گردیده بود، از زیرخاک ها کشیده دست آویز عملیات خود در افغانستان قرار دادند. مکناتن درماه می سال مذکور با نقل معاهده عازم لاهور شد و به رنجیت سنگ پیشنهاد کرد که در معاهدۀ مذکور انگلیس را  شریک نماید، رنجیت سنگ هم موافقت کرد ودرنتیجه قرارداد سه جانبه یی ميان: مكناتن نمايندهء وايسراي هند، رنجیت سنگ زعیم پنجاب و شاه شجاع در لاهور به تاريخ ۲۶ جون ۱۸۳۸ به امضا رسيد.

مواد مهم قرارداد :

مادۀ اول- آن چه ممالك متعلقه اين روي آب سند و آن روي آب سند مذكور كه در تحت تصرف و داخل علاقه سركار خالصه جي (رنجيت) است. چون صوبه كشمير با حدود شرقي و غربي و جنوبي و شمالي اتك و چچه وهزاره و كنبل و انت و غيره توابع آن  و پشاور با يوسفزايي و غيره و ختك و هشتغر و مچني و كوهات و هنگو و ساير توابع پشاور تا خيبر و بنو و وزير و تانك و گرانك و كاله باغ و خوشحال گره وغيره با توابع آن و ديره اسمعيل خان و توابع آن و ديره غازي خان و كوت مشهین و عمركوت و غيره با جميع توابع آن و سهنگر و اروات مند واجل و حاجي پور و روح پور، و هر سه كيچي ملك ميسنگره با تمام حدود آن، و صوبۀ ملتان با تمام ملك آن. سركار شاه موصوف ‹شه شجاع› و سايرخاندان سدوزايي را در ممالك مرقومة الصدر، هيچ دعوي نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن نبوده و نخواهد بود.

ماده چهارم- دربارۀ شكارپور وعلاقه هاي سند كه در راست درياي سند واقع است، هر فيصله اي كه بين رنجيت و كلادويد به عمل آيد، طرف قبول شاه شجاع خواهد بود.

درمادۀ یازدهم ذکر است که اگرشاه از مهاراجه کمک نظامی بگیرد، در آنصورت غنایم حاصل بصورت مساوی بین هردو تقسیم شود واگر چنین غنایمی بدون کمک مهاراجه به دست آید، هم یک قسمت آن را شاه برای رنجیت سنگ می فرستد..

درمادۀ چهاردهم گفته میشود:دوست ودشمن هر سه سرکارات ممدوحین یعنی سر کار خالصه جی ورنجیت وسرکار کمپنی انگلیس بهادر وسرکار شاه موصوف واحد است.

مادۀ پانزدهم میگوید: آنچه ممالک وتوابع آن در تصرف میران سند الحال است، شاه شجاع الملک وسایرخاندان سدوزائی را نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن، بابت فرمان برداری یا باقیات معامله گذاری در حال واستقبال با آن ممالک هیچ دعوی وسروکاری نیست ونخواهد بود. ملک ومال میران سندیه نسلاً بعد نسل است وخواهد ماند.(پنج سال بعددرسال 1843 انگلیس ها تمام سند را اشغال کردند.)

مادۀ هفدهم میگوید: هرگاه شجاع الملک در ملک کابل وقندهار عنان حکومت به

دست کفایت خود گیرد،آنگاه در ممالک محروسه والی هرات، برادرزادۀ شاه موصوف، به هیچ جهت متعرض ودست اندازی نخواهد شد.

مادۀ هیجدهم مشعر است: شجاع الملک وسایر خاندان سدوزائی بدون استمزاج واستصواب سرکارین عالین خالصه جی وسرکار کمپنی انگلیس معامله وسروکار به احدی از سرکارین یعنی پادشاهان غیرنخواهد کرد واگر احیاناً کدام سرکار غیر، عزم لشکرکشی برملک سرکارخالصه جی یا صاحبان انگلیس نماید، بقدر مقدور خود به مقابله آن بپردازد.”( فرهنگ، بخش دوم، ص ۸۱۵، موهن لال، ج۱، ص۳۲۱)

بدینسان شاه شجاع در ازاء رسیدن به تاج وتخت کابل، تمام خاک های افغانى را در دوطرف رودخانه سند، بشمول کشمير و پشاور و ديره جات از کیسه خلیفه به رنجيت سنگ واگذار شد و به انگليس ها تعهد سپرد که بجز از انگليس با هيچ قدرت داخلى و خارجى ديگرى داخل روابط دوستى و اتحاد نگردد و دوست و دشمن انگليس را دوست و دشمن خود بداند و هرچه در افغانستان انجام ميدهد به اجازه و مشورت انگليس خواهد کرد(ماده هیجدهم پیمان لاهور).

فرهنگ،  می نویسدکه: به موجب این معاهده، رنجیت سنگ موافقت کرد که باشاه شجاع در امر استرداد تاج وتخت افغانستان کمک می نماید ودر مقابل شاه شجاع هم از تمام مناطق متعلق به افغانستان که در آن وقت در دست قوای سیک بود ویا خارج ادارۀ برادران بارکزائی قرار داشت، به شمول پشاور ودیره جات وسند وکشمیر صرف نظرمی کند. علاوه برآن شاه شجاع هم تعهد نمود که بدون اجازۀ انگلیس ها وسیک ها با هیچ دولت خارجی دیگری رابطه قایم نکند. ( فرهنگ،افغانستان در پنج قرن اخیر، طبع امریکا،ج1، قسمت دوم،ص815، مقایسه شود باتاریخ سیاسی افغانستان،ج2،ص167)

سوقیات انگلیس برقندهار :

سپاه انگلیسی هندی خود را آماده میساخت تا شاه شجاع را در افغانستان روی کار آورد وافغانستان را از خطر سقوط به دست فارس  و روسیه نجات دهد. قبل از لشکرکشی، حکومت برتانوی اعلامیۀ پراز دروغ وافترا را بدین مضمون انتشار داد:« امیر کابل قبل از سفر برنس به کابل بدون سبب بر رنجیت سنگ حمله کرد، میانجی گری الکساندر برنس، بین کابل وپنجاب بی نتیجه ماند، ایران(فارس) با سرداران قندهار و امیر کابل داخل توطئه بود. امیر مطالبات غیر معقول وفکر توسعه طلبی نشان داد ونمایندۀ انگلیسی را مرخص نمود. پس حکومت هند مجبور به عملیات گردید؛ زیرا ایران فکر ماورای سند دارد. مساعی انگلیس در ایران ناکام ماند. هرات محاصره است. سرداران بارکزائی حکومت را از سدوزائی ها غصب کرده اند وطرف میل ملت نمی باشند. اینها متحدین مفیدی برای انگلیسها شده نمیتوانند وفکر برهم زدن آرامی ما را دارند.»( غبار،همان اثر، ص 522)

به هرحال اردوی مهاجم به صوب قندهار حرکت کرد. این اردو مشتمل بود بر13 هزار سرباز از قوای نظامی بنگال وقوای نظامی بمبئی انگلیس و6هزار سرباز اجیر از جانب شاه شجاع مجموعاً 19 هزارنفر. با این اردو در حدود 15 هزار نفر نوکر وچاکر واهل حرفه وسوداگران امتعه به شمول زنان رقاصه وفاحشه همراه بودند. وبه تعداد سی هزار فیل واشتر وقاطر وخر واسپ سامان ولوازم آن را حمل میکرد.بدین صورت شهری از عمال استعماری در حرکت بود ودر هر نقطه ای که توقف میکرد، تمام خوراکه وعلوفه وآذوقۀ مردم را می بلعید (فرهنگ،همان اثر،ج1، قسمت اول، ص251).

پروفیسرستاهل، نیز تعداد اردوی انگلیس را 21000سرباز و38 هزار نیروی تأمینی و30 هزار اشتر واسپ وقاطر به صوب کابل بر میشارد. (مجموعۀ مقالات دومین سیمنار افغانستان، تهران،1370ش،ص 67)

این اردو در 20 اپریل 1839 یکجا با بهار وارد قندهار شد و در هشتم ماه می شاه شجاع در قندهار تاج پوشی نمود ومعاهدۀ دوستی با مکناتن امضاء نمود. برطبق مادۀ ششم این معاهده شاه شجاع ازاین ببعد تمام مصارف اردوی مهاجم را از کیسۀ مردم افغانستان متقبل شد، واین باری بود توان فرسا بردوش ملت ناتوان افغان. اینک متن آن ماده :

“مادۀ ششم-کلیه مخارج وحقوق فوج مذکور وصاحب منصبان را شاه شجاع از خزانۀ خود خواهد پرداخت.”( مهدی فرخ، تاریخ سیاسی افغانستان )

معهذا اردوی انگلیس پس از توقف دوماه در قندهار که در ضمن آن آذوقه خود را ازفصل جدید تکمیل کرد، در اواخر جون1839 به سوی کابل به حرکت افتاد. گرچه سقوط قندهار توسط نیروهای مشترک انگلیس و شاه شجاع بر روحیات امیردوست محمدخان بی تاثیر نبود، اما او تا آنجا که برایش مقدور بود، تدابیری را به کار بست. امیردوست محمدخان ، پسرخود سردار اکبرخان را با یک دسته از قوا به درۀ خیبر فرستاد تا از پیشرفت سیکها وشهزداه تیمور جلوگیری کند. دسته دیگر را به قیادت پسردیگرش سردار غلام حیدر خان مامور غزنی ساخت تاجلو قوای انگلیس را بگیرد. یک تعداد سواره نظام را به سردار افضل خان پسربزرگ خود سپرد تا درصورت به محاصره افتادن غزنی، انگلیسها را از بیرون تحت فشار قراردهد. این نقشه در ذات خود با ضروریات حربی مطابقت داشت، اما امیر وسایل کافی برای تطبیق آن دراختیار نداشت.

هنگامی که امير در چوک ارغنده براى مقابله با انگليس ها سنگر گرفته بود، ناگاه جسد نيم جان پسر رشيد او سردار اکبرخان را بر روى چهارپائى از دره خيبر نزد امير آوردند و معلوم شد که دشمنان امير و از ميان خود افغانها به او زهر خورانده شده بود.( نواى معارک ، ص ١٣١)

این زمانی بود که امير دريافته بود اکثريت خوانين و سران لشکر او فريب وعده هاى پول و امتياز  شاه شجاع را خورده اند، و او قرآن را گرفته در خيمه هاى خوانين کابل و سران لشکر در سنگر ارغنده رفته از آنها  تقاضا کرد تا به لحاظ قرآن برضد انگليس ها به جهاد بر خيزند. اما سران لشکراز مقابله با انگليس ها انکار ورزيدند و حتى وفادار ترين افرادلشکراو (قزلباشها) ودر رأس شان خان شيرين خان سرلشکر او از همراهى و همنوائى با امير امتناع ورزيد.( فرهنگ ، ج ١، ص ٢٥٣)  و امير را در سنگر نبرد رها کردند و به پيشواز شاه شجاع تا ميدان و وردک شتافتند. اين به اصطلاح نامردى خوانين و سران کابل پشت امير را بر زمين زد و امير مجبور شد سنگر ارغنده را به قصد بلخ ترک گوید وسرانجام به بخارا پناه ببرد.

شاه شجاع  وقتی به وردک رسید، سران کابل به استقبال اوشتافتند. درهمین وقت وی از رفتن امیر اطلاع حاصل کرد وبلادرنگ حاجی خان کاکړ(سابق وزیرامیردوست محمدخان) رامامور دستگیری امیر ساخت؛ اما حاجی خان که از مقابله ودستگیری امیر حذر میکرد، از حوالی بامیان دوباره به کابل برگشت وامیر موقع یافت تا از هندوکش عبور نموده خود را به تاشقرغان(خلم) واز آنجا به بلخ برساند.

انگلیسها، شاه شجاع را درهفتم اگست ۱۸۳۹ دربالاحصار کابل جلوس دادند ویک بار دیگر شاه شجاع تاج شاهی را در بالاحصار برسرنهاد و اطراف او را يساولان و اردليان هندى و انگليسى حصار کشيدند.( سیستانی، دونابغه نظامی- سیاسی افغانستان درنیمه قرن ۱۹ ، ص ۲۰۹)

با چنین جریانی انگليس ها نخستين تجاوز خود را بر افغانستان که تا آن روز از ملت و دولت افغانستان هيچ بدى و سوء نيتى نديده بودند ، عملى ساختند و با اين کار خود ظاهراّ زهر چشمى به رقيب ديرينۀ خود روسها نشان دادند و وانمود کردند که انگليس همانگونه که بر قلب آسيا تسلط يافته است ، ميتواند قلمرو نفوذ خود را تا سرزمين هاى دور دست ترى ، يعنى آسياى ميانه توسعه وگسترش دهد .

یکی از عمال سیاست بریتانیا درهند راجع به این حادثه مینویسد:” به غرض عقب زدن سایۀ تعرض روسیه، ما تصمیم گرفتیم تا یک نفر متواری ضعیف النفس وبی ارزش را چون شاه شجاع، برمردم افغانستان که تا آن وقت سوء نیتی در برابر ما نداشتند تحمیل کنیم. این بی عدالتی بدون دلیل، که علت العلل تمام مشکلات آینده ما در افغانستان گردید با چنان اقدامات نظامی عملی شد که شدت وحماقت آن هنوز هم غیر قابل تصور است.”( فرهنگ، همان اثر،ج1،ص 246(طبع ایران)     پایان قسمت سوم

نوت:  قسمت سوم درواقع قسمت دوم سلسله زندگی امیراست.

مروری بر زندگی امیر دوست محمدخان- (قسمت دوم)

د دعوت رسنیز مرکز ملاتړ وکړئ
له موږ سره د مرستې همدا وخت دی. هره مرسته، که لږه وي یا ډیره، زموږ رسنیز کارونه او هڅې پیاوړی کوي، زموږ راتلونکی ساتي او زموږ د لا ښه خدمت زمینه برابروي. د دعوت رسنیز مرکز سره د لږ تر لږه $/10 ډالر یا په ډیرې مرستې کولو ملاتړ وکړئ. دا ستاسو یوازې یوه دقیقه وخت نیسي. او هم کولی شئ هره میاشت له موږ سره منظمه مرسته وکړئ. مننه

DNB Bank AC # 0530 2294668 :د دعوت بانکي پته 
 NO15 0530 2294 668: له ناروې بهر د نړیوالو تادیاتو حساب
Vipps: #557320 : د ویپس شمېره 

  Donate Here