افغانستان د تجزیې د ګواښ تر سیوري لاندې — د بحران اصلي محورونه او د ملي نجات لارې

په داسې حال کې چې افغانستان د یوې نوې نیابتي جګړې، سیمه‌ییزو رقابتونو، اقتصادي زوال او ټولنیزې قهقرا له ګواښونو سره مخ دی، د هېواد پخواني ولسمشر ډاکټر اشرف غني د افغانستان د تجزیې په اړه اندیښنه څرګنده کړې. دا اندیښنه یوازې یوه سیاسي بیانیه نه ده، بلکې د هغو ژورو بدلونونو انعکاس دی چې هم په داخل کې د مشروع حاکمیت نشتوالی او هم په بهر کې د پاکستان او ایران ګډوډوونکی سیاست رامنځته کړی دی.
په افغانستان کې د حکومتدارۍ تشه، د خلکو د حقونو نقض، د دیني سخت دریځو پراخوالی، د طبیعي علومو او مدرنې پوهې پر وړاندې فشارونه، او له کرښې د پاکستان توده او استخباراتي جګړه هغه واقعیتونه دي چې هېواد یې یوې خطرناکې مرحلې ته رسولی دی.
دا مقاله د همدې حالت ژوره څېړنه کوي او د حل لارې په واضح او عملي ډول وړاندې کوي.
۱. د افغانستان د داخلي وضعیت خطرناک اړخونه
۱.۱ د مشروع حاکمیت نشتوالی؛
نن افغانستان د نړیوال حقوقي سیستم له نظره «بې‌استازې دولت» دی.هیڅ ډول ټولشموله، قانوني او مشروع واکمنۍ شتون نه لري.
د همدې خلا پایلو نتیجه کې:
• د خلکو حقونه محدود شوي؛
• سیاسي مشارکت له منځه تللی؛
• ښځې د اساسي حقونو څخه محرومې دي؛
• د هېواد د راتلونکي په اړه ملي اجماع نشته.
دا حالت هر بهرني ځواک ته دا فرصت ورکوي چې د افغانستان په کورنیو چارو کې د لاسوهنې پلمه ولټوي.
۱.۲ د دیني سخت دریځۍ پراخېدل؛
د مذهبي کړیو د پراختیا په پایله کې:
• په ښوونځیو، پوهنتونونو او دولتي ادارو کې علمي معیارونه له منځه تلو کې دي؛
• د طبیعي علومو، تحقیق او نوي پوهې دروازې په بندیدو دي؛
• روڼاندۍ او نقاد فکر ته دښمني زیاته شوې؛
• ټولنه په بشپړ ډول د منځنیو پېړیو جوړښت ته ورنژدې کیدونکې ده.
دا حالت افغانستان د عصري دولت له جوړېدو نه یوازې منع کوي، بلکې ټولنیزه ټوټه‌ټوټې کېدل یې پیاوړی کوي.
۱.۳ موجود واکمن د عصري دولت وړتیا نه لري؛
اوسنی واکمن ځواک یوازې د جګړې، امنیتي فشار او انتظامي کنټرول لږ توان لري، خو:
• د اقتصاد جوړښت نه شي رغولی؛
• نړیوال تعامل په حقوقي چوکاټ نه شي چلولی؛
• د سیاسي مشارکت څرک نشته؛
• د اساسي قانون جوړولو توان نه لري.
افغانستان د «جمهوریت ـ امارت» تر منځ یوه کرښه کې بند پاتې دی چې نه جمهوریت دی او نه د عصري دولت منل شوی امارت.
۲. د پاکستان او ایران مداخله: د بحران اصلي اړخ
۲.۱ د پاکستان ناپایه نیابتي لوبه؛
پاکستان څو کلیدي هدفونه تعقیبوي:
۱. د افغانستان کمزوري ساتل، څو د هند پر وړاندې ستراتیژیک عمق ولري.
۲. د خپلو کورنیو بحرانونو څخه د خلکو توجه د افغانستان لوري ته اړول.
۳. له امریکا او لویدیځ څخه د «ترهګرۍ ضد خدمت» په پلمه مرستې اخېستل.
۴. په سیمه کې د اقتصادي پروژو (CPEC) کنترول شوي امنیتي ساحه پراخول.
اوسني هوايي بریدونه او تبلیغاتي جګړه د همدې سترې ستراتیژۍ برخه ده.
۲.۲ ایران هم د افغانستان په معادله کې «بدکار» دی؛
ایران هڅه کوي:
• په لویدیځو او مرکزي ولایتونو کې مذهبي او فرهنګي نفوذ پیاوړی کړي؛
• د اوبو پر موضوع باندې فشار وساتي؛
• د افغانستان د سیاسي راتلونکي په معادله کې د ځان لپاره ځای ټینګ کړي.
پاکستان او ایران دواړه غواړي چې افغانستان «بې ثباته، بې مرکزه او د نفوذ وړ» پاتې شي.
۳. د تجزیې خطر ولې زیات شوی؟
۳.۱ د مرکزي دولت سقوط او سیمه‌ییزې شبکې؛
کله چې ملي مشروع حاکمیت نشت وي، نو قدرت په طبیعي ډول:
• سیمه ییزو قوماندانانو،
• مذهبي شبکو،
• اقتصادي مافیا،
• او ګاونډیانو ته لیږدول کېږي.
دا د تجزیې اصلي پړاو دی.
۳.۲ د هغو قوتونو فعالېدل چې د افغانستان وېش غواړي؛
ځینې سیمه‌ییزې او نړیوالې کړۍ په دې باور دي چې:
«یو لوی، پیچلی او څو قومي افغانستان د هغوی په زیان دی.»
نو ځکه د «شمال»، «جنوب» او «مرکزي سیمو» نظریات بیا فعال شوي.
۴. نړیوال جیوپولیتیک او پاکستان ته بېرته پیدا شوې فرصتونه
۴.۱ د نړیوال قدرتونو سیالۍ؛
نړۍ نن په درې لویو بلاکونو وېشل شوې:
• امریکا ـ لویدیځ
• چین
• روسیه
پاکستان هڅه کوي په هر بلاک کې ځان داسې وښيي چې ګویا: «زه د منځنۍ آسیا د امنیت لوی دروازه کنټرولوم.»
د همدې لپاره د افغانستان خلاف تبلیغاتي جګړه کوي، څو نړیوال ځواکونه ځان ته محتاج وساتي.
۴.۲ پاکستان د هند ضد ستراتیژۍ بیا فعاله کړې؛
د نوي هندي ـ امریکایي اتحاد له ویرې پاکستان وايي: «هر څومره چې افغانستان کمزوری کړم، هومره له هند څخه ځان خوندي کوم.»
۵. د پخواني ولسمشر د اندیښنو ژور تعبیر
هغه په خپله وینا کې درې مهم پیغامونه لري:
۱. افغانستان د تجزیې په خطر کې دی.
۲. پاکستان د رژیم بدلولو په لټه کې دی.
۳. یوازینی حل: د افغانانو تر منځ ملي اجماع او مشروع سیاسي بهیر دی.
دا پیغام د افغانستان د اوسني وضعیت سره بشپړ سمون لري.
۶. حل لارې: د افغان ولس، سیاستوالو او نړیوالو لپاره
۶.۱ د حل لارې افغانانو ته؛
۱. د ملي اجماع د بیا رامنځته کولو اړتیا
افغانان باید په ګډه لاندې پرېکړه وکړي:
• د مشروع حاکمیت بڼه؛
• د سیاسي مشارکت چوکاټ؛
• د ښځو او اقلیتونو حقوق؛
• د نړیوال تعامل اصول.
بدیل یې تجزیه ده.
۲. د مدني او روښانفکرانه پروژو پیاوړتیا
په داخل او بهر کې باید هڅې وشي څو:
• علمي څېړنې؛
• مدرنه پوهه؛
• ټولنیز نقد؛
• او مدني ادارې
له منځه ولاړې نه شي.
۳. د طالبانو د بدیل په اړه د جګړې پر ځای سیاسي لارې لټول. جګړه حل نه دی.
افغانستان نوې «ترینګلتونیزه» یا «دري ګونې» مرحله لرونکي جګړه نه شي زغملی.
حل؛ د سیاسي نوښت له لارې ممکن دی.
۶.۲ د سیاستوالو لپاره
۱. د فرقه‌ییزو او قومي اجنډاوو پرېښودل.
۲. د پاکستان او ایران د لوبې د وسیلې کېدو مخنیوی.
۳. د یو ګډ ملي پروګرام جوړول، نه بېلابېلې اجنډاوې.
۴. له نړیوالو سره په واحد غږ خبرې کول.
که سیاستوال ګډ غږ ونه لري، پاکستان او نور قدرتونه یې د خپلې لوبې په میدان بدلوي.
۶.۳ د نړیوالو لپاره
۱. افغانستان ته باید د انساني بحران پر ځای د سیاسي بحران په سترګه وکتل شي.
۲. له طالبانو سره تعامل باید د انساني حقونو پر بنسټ؛ مشروط وي.
۴. پاکستان باید د سرحدي بریدونو او نیابتي جګړې په اړه تر فشار لاندې راوستل شي.
۵. افغانستان ته د علمي او مدني پروژو د ملاتړ نړیوال میکانیزم جوړ شي.
په پاي کې: افغانستان د یوې تاریخي څلور لارې پر سر ولاړ دی. د تجزیې خطر ریښتینی دی، د مشروع دولت نشتوالې هېواد کړکېچ ته رسولی، او پاکستان له دې وضعیت څخه د خپلو ستراتیژیکو ګټو لپاره ناوړه استفاده کوي. خو په همدې بحران کې یو بل حقیقت هم شته:
که افغانان په خپل منځ کې ملي اجماع رامنځته کړي، هېڅ قدرت د افغانستان د وېش توان نه لري.
همدغه « ګډ دریځ » هغه څه دی چې پخوانی ولسمشر یې په اړه خبرداری ورکوي، او افغانستان پرې د نجات لاره مومي.